Касперскийин лабораторияйин улупбариинди, ихь уьлкейин 56% бицIидар гьаммишан социальный сетариъ а, хъа 66% баяр-шубарихьан интернет адарди саб сяаьтнара гъузуз шулдар. Му улупбари гъийин деврин бицIидариз гьякьикьаттIан интернетдин дюн’я багахь вуйиваликан кIура.
Ухьуз мялум вуйиганси, интернетди, асас вуди социальный сетари, тамшири, жюрбежюр квестари бицIидарин психикайиз аьхю тясир апIура. БицIир дурарин асиллувалиъ адрахъбан бадали гьапIну ккундуш гьерхри, чан ляхниъ хъуркьувалар гъадагъну, Дагъустандиъ адлу духьнайи бицIидарин психолог, Республикайин хизандин психологияйин центрин кIулиъ айи Гьяжи Шамовдихъди сюгьбат гъубхнийза.
«Саризра жиниб дар, бицIир бабкан гъахьи йигълан мина дугъаз вари маракьлу ву – акв, рангар, дихар, аьхю сесер, тIарам мукьмар ва гь.ж. Интернетдиъра бицIир чпиина жалб апIру маракьлувалар гизаф а, гьадму гьисабнаан гучI ккапIрудар, лигуз ихтир адрудар, юкIв гьялак апIрудар… Саб гафниинди, ужубра, харжибра. БицIир аьхю хьпахъ, дугъан маракьарра артмиш шулу. Гьаддихъди сабси, думу интернетдиъ лазим вуйибдин, лигуз, таниш хьуз хай даршлубдин, ужубдин ва чIурубдин гъавриъ духьна. Уьмур улихь гъябгъюра, гъи интернет адарди яшамиш хьуз читинди ву. БицIидарра дидихьна вердиш дапIну ккунду. Гъийин девриъ Урусатдин ва Америкайин инсанар чиб-чпихьан жара апIуз шули имдар. Саб терефнахъанди му ужу ву. Ухьу чIалар дургъурахьа, харижи гьюкуматариъ дустар шулахьуз. Хъа, гьаддихъди сабси, ухьу ихь кюгьне аьдатар, багъри ччивар, милли хусусият, ата-бабйирин насигьятар, милли хъуркьувалар ва мумкинвалар, респуб-ликайикан, багъри гъулкан, тухмарикан вуйи аьгъювалар гьархрахьа. Телефонар арайиз удучIвхъан мина ихь халкьдин рюгьнан, культурайин хайлин кьиматлувалар ва девлетар гъирагъдиз гъушну», – кIура Гьяжи Шамовди.
Психологдин гафариинди, аьхиримжи вахтари инсанари инкар апIру мялуматарихьна артухъси маракьлувал улупура. Гъи блогераризра, журналистаризра ужуб мялумат абгуз читинди ву. Мисалназ, Мягьячгъала шагьрин мектебдиъ урхурайи сар живан физикайиан вари Урусатдин конкурсариъ гъалиб гъахьну, кIуру жюрейин мялумат дабгну, гьязур дапIну тувишра, дидиз лигрур гьеле-меле шулдар.
«Ужуб, мяналу, хайирлу мялумат вушра, думу гъийин йигъаз ярамиш вуйиб дар. Хъа Гьябиб Нурмягьямедовди фу гъапнуш, вая Мягьячгъала шагьрин 51-пи нумрайин мектебдиъ сар бали, гаркIал йивну, тмунур гъакIиваликан вуйи мялуматарихьна инсанари артухъси мяракьлувал улупуру. Му вари гьюкуматдин дюз дару политикайикан вая думу затра адруваликан асиллу ву. Яна политикайин цирклиъ социальный ужудар проектар арайиз хувалиин лихру инсанар адар.
Му месэла гьял апIбаъ къайда адрували жямяатлугъ ва аргъаж шулайи насил жара гьюкуматари арайиз духнайи интернет-тамшириина, жюрбежюр квестариина ва социальный сетариина жалб апIура.
Йиз ляхниъ узуз кми-кмиди интернетдин тамширин асиллувалиъ ахънайи бицIидар алахьуразуз. Дурар, дугъриданра, кинйирик кайи зомбйириз, яна фикир адру гьяйванатариз илтIикIна. Дурар абйир-бабарикан хъял кайидар, анжагъ чпин тамшийикантIан фикир ктрудар, кючейиз дустарихьна вая мектебдиз гъягъюз даккнидар ву. Дурарин фик-риъ гьаммишан чпин тамши ади шулу. Чпихъди интернетдиъ сатIиди айи виртуальный дустар дурариз аба-бабтIан, чйир-чвйиртIан багъридар шула. Дурар сектайин вакилариз илтIикIура. Интернетдиъ учIвуз къадагъа апIру багахьлуйирихьна вуйи дурарин хъял йигълан-йигъаз гужал шулу, ва тамшитIан жараб дурариз чпин уьмриъ фукIара лазим дар. Дурар йигънура, йишвнура гьадушваъ вахт гьапIуз гьязур ву. Гьаци гъузиш, думу бицIир социальный инвалиддиз илтIикIуру», – ктибтура духтри.
Гьяжи Шамовди къайд апIурайиси, бицIидар интернетдин асиллувалиъ адрахъбан бадали, думу ктабгъру жара мумкинвал лазим ву. Интернетдиз вая тамши уйнамиш апIбаз абйир-бабари къадагъа дапIну ккундар. Фицики натижа файда ктруб шулу. Къадагъа апIували бицIирин ва абайинна бабан арайиъ айи аьлакьйир чIур хьуз гъитру. БицIири чаз маракьлу ву-йибдихьна жараси рякъ абгуз хъюгъру.
«Къадагъа лазим ву. Амма думу мяналуб, бицIир гъаврикк ккаъруб дубхьну ккунду. Гьаци дарш, бицIир лукIси абайихъна бабахъ хъпехъиди, хъа дугъан айитI айи хъял имбубсана гужал хьибди, ва му дюшюш уьмурлугдиз кIваъ гъубзди. Телефон тадабгъувал, дидкан тамши ктIубшвубвал, уьбгъювал варитIан гьииди тамам апIуз шлу ляхнар ву. Хъа му дюз рякъ дар. Месэла гьял апIбан бадали, жара мумкинвал дабгну ккунду. Эгер ичв бицIир инстаграмдиъ вая жара социальный сетариъ деънаш, дугъу, телефондиъ тамшир апIури, вари йигъ гьапIраш, тахсир абйир-бабаринуб ву. Дурари бицIириз цIибдитIан вахт жара апIурадар. Ляхин сацIиб пучIу дапIну, веледариз лигуз вахт дабгну ккунду. СатIиди хяларди, сейир апIуз табиаьтдиз, кинойиз гъарахай. Гьар гьяфтайиъ веледдихъди гъягъру йишван график апIинай. БицIириз инкарвалин гафар дупну ккундар. Шлубкьан артухъди тяриф апIинай», – насягьят тувра психологди.
Эгер сюгьбат апIруган, ичв бицIири чан улар жин апIураш, фикир анжагъ саб терефнантIан дарш, гьаммишан ккебехъну гъузруш, чан хулан раккин ижмиди хъябкьну учIвраш, абйир-бабар гъюруган, компьютер вая телефон ктIубшвураш, мектебдин дарсариз гъягъюрадарш – мурар бицIир социальный жюрбежюр сектйириъ ахънайивалин сабпи лишнар ву. Мурариз гьаммишан фикир тувай. Республикайиъ бицIидариз психологияйин цирклиан кюмек тувру швнуб-саб центр арццна. Гьарсаб мектебдиъ психолог а. Дурарихьна илтIикIуз нач мапIанай. Ичв веледарин уьмрин лигбарихьна вижнасузди мугъузанай. Интернетдин дустар саб вахтнара сабпи йишв’ин духьну ккундар.
