СССР дабгъбан себебарикан сабпиб дидин дахилнаъ айи республикйирин арайиъ мясляаьт адрувал гъабхну. Гъи ухьуз рябкъюрайиганси, накьдин СССР-ин аьхюну республикйир вуйи Урсатдинна Украинайин арайиъ мясляаьт апIуз даршули, хусуси метлеб айи дявдин операция ккебгъна.

 

 

24-пи феврализкьан дявдин иштиракчйир Донецкдин ва Луганскдин халкьдин республикйириъ айи урсарна, имбуну Украинайин украинлуйир вуйиш, гьамус урсариз кюмек апIурайи аьхю Урусат ва «майдандин» политика гъабхурайи Украина, гъийин деврин вари яракьар ишлетмиш пIури, гъярхьна. НАТО-йин блокди, Урусат тахсиркар апIури, Украинайиз яракьдихъди тямин апIбан кюмек апIура. Му ляхин дедребккиш, дяви гьидирфиди ва кьюбиб терефарианра инсанар йихбан дюшюшар гизаф хьиди.

Мясляаьтнан комиссия тешкил дапIну, багахь хьайи Белоруссияйи хайлин къарарар адагънушра, Украинайин цIийи президент, накьдин актер В.Зеленский рази даршули, къаршувалар яваш гъахьундар. Донецкдин ва Луганскдин халкьдин республикйирин тIалабар бегьем апIури, Урусатдин Президент В.Путинди, РФ-дин Госдумайин разивалиинди, Урусатдин кьушмар Украинайиз хусуси метлеб айи дявдин операция тамам апIуз гьаъну.

Гьамци улихьдира гьюкматарин къаршувалар ва дявйир арайиз гъафну. Азербайжандин Нахичеванский АССР-иъ 90% эрменйир яшамиш шулади, аьхюнуб пай гьякимар азербайжнар вуди гъабхьну. Армияйиз му ляхин кьабул гъабхьундар ва, Азербайжандихъди дяви ккебгъну, Нахичеванский АССР-ин ва хъана жара районарин аьхювал апIуз хъюгъну. Арменияйи мясляаьтниинди Азербайжандин кевшенар кьяляхъ тувундар. Аьхирики, шубуд йис улихьна, Турцияйинра кюмек дубхьну, Азербайжанди чан кевшенар дявдиинди кьяляхъ гъадагъну. Му дявира гьидирфурайиган, Урусат мясляаьтчи дубхьну, кьюбиб гьюкуматарин кIварариина ихь армияйин кьюд агъзуртIан артухъ эскрар жалб гъапIну, ва му гъунши гьюкуматарин регьбрарихъди ихь Президент В.Путинди швнуб-сабан сюгьбатар гъахури, дурарин арайиъ мюгькам ислягьвал хьуз гъитра.
Кьюб миллет яшамиш шулайи, чпин халкьар мясляаьтнахьна хуз даршулайи гьюкуматар ва областар хъана ади гъахьну. Мисал вуди, Югославия ва Чехословакия улупуз шулу. Ихь Кавказдиъра чеченарин ва ингушарин арайиъ мясляаьт даршули гъабхьну. СССР гъадабгъиган, мумкинвал ккабхъну, Ингушетия Чечняйихьан жара гъабхьну.

Гьамци, балкараризра кабардинарихьан жара хьуз ккунди гъабхьну. Хъа балкарарин бицIи миллетдин (100 агъзурихьна инсанар) хиялар кIулиз удучIвундар.
Жара хьпан себебра – 1943-1944-пи йисари балкарар, чеченар, ингушар, къарачаяр, чергсар калмыкарихъди Къазахистандиз алдаъну, хъа кабардинар, осетинар ва да-гъустанлуйир, дявдин йисари хайлин игитар духьнайиган, алдаундар.

Гьаму гьядисйирихъди гъийин украинлуйириз Кавказдин миллетар алдау гъулариз ва шагьрариз чпин миллетар гъювал кIваин дапIну ккунду. Хъасин, Аьхю дяви ккудубкIну 12 йислан, 1957-пи йисан, Къазагъистандиз алдау миллетар чпин гъулариз ва шагьрариз кьяляхъ гъафну.

Дугъриди гъапиш, Сталин кечмиш хьпан кьяляхъ, 11 йисан СССР-ин кIулиъ гъахьи Хрущевди украинлуйиринна урсарин арайиъ дуствал мюгькам гъапIундар. Аьксина, дурарин арайиъ даккнивал гизаф хьуз хъюгъну. Му дакк-нивалар ва къаршувалар СССР гъадабгъиган гужал гъахьну. Гизафси 2014-пи йисхъан Украинайин гьюкуматдиъ саб чIал – украинлуйирин чIал тяйин апIуз хъюгъиган. ЙицIуб миллионтIан артухъ инсанар айи урус миллетдиз бабан чIалниинди улхуз ихтиярар тутруври, вари мектебариъ ва вузариъ дарсар украин чIалниинди кивуз хъюгъну. 90 проценткьан урсар яшамиш шулайи Крымди, вахтниинди Украинайихьан жара духьну, сифтейин аьхю Ватан – Урусатдик ктикьувал лап аьгъю ляхин гъапIну. Дугъриди гъапиш, Урусатдин багъдат, курортарин мядан вуйи Крым 1954-пи йисан Украинайик кпикьур Хрущев ву.

Донецкдин ва Луганскдин республикйирин миллетар урсар вуди, Киевдин цIийи политикайиин рази дарди гъахьну. Гьамци, СССР-ин политикайиин рази дарди, гужназ кидикьнайи Латвия, Литва ва Эстония жара хьуз ккеънайи. СССР гъадабгъубси, му респубилкйир сарпидар вуди НАТО-йин блокдик кучIвну.

Бязи вахтари гьюкуматаринра ужувлахъинди вуйи мясляаьтар шули гъахьну. 1940-пи йисари Гитлер кIули айи Германияйи вари Европа бисурайиган, Союз «Антанта» (СССР, США, Англия) арайиз гъафну. Му союздиз дахил шулайи гьюкуматарин регьбрар Сталин, Рузвельт, Черчилль Германияйиз къаршуди удучIвуз мясляаьтназ гъафну. Му ляхни, гьелбетда, миллионариинди инсанар гъюрхну ва фашиствалин политика хъапIрайи Германия барбатI гъапIну. Дугъриди гъапиш, гьадмуган, мясляаьтнан рафтар адарди, хайлин Европайин гьюкуматарихьди ихь политика гужниинди кIули гъабхуз гъитну. Гьелбетда, думу политикайи давам гъапIнудар ва гьадмугандин вари гьюкуматар гъи ухьуз къаршу вуйи блокдик кучIвна.

Кьюбпи вари дюн’яйин дявдин кьяляхъ сар-сариз къаршу блокар НАТО ва ОВД (Варшавайин йикьрарин тешкилатар) гьялак гъахьиган, СССР-ин регьбер Горбачевди му ляхин яваш алапIну. Берлин пай апIурайи цал гьадабгъну, Германия сатIи гъабхьну. «Варшавайин йикьрар» батIул гъапIну. Му ляхниин рази гъахьи Ригъ алабхъру терефнан уьлкйирин регьбрарин кюмекниинди, ислягьвализ мубарак ляхин гъапIну кIури, Михаил Горбачевдиз 1990-пи йисан варитIан заан вуйи Нобелевдин премияра тувну. Гъи Урусатдин му аьхю тярифнан премияйин 91 йис дубхьнайи сар эйиси ГорбачевтIан имдар. Кьюбпи вари дюн’яйин дяви ккудубкIну, 77 йис шулашра, думугандин душмнар вуйи СССР-на (хъасин Урусат) Япония гъира мясляаьтнахъна дуфнадар. Себебра – Японияйиъ США-йин дявдин базйир айивал ву. Хъана – Урусатна Япония бицIи островарин гьякьнаанра мясляаьтнахъна гъюри адар. Гьамци вушра, гъийин йигъаз Урусатдинна Японияйин алакьйир харжиди дар.

Гъийин дюн’яйин гьялра лап къайдасузди а. Дюн’яйин шубубпи дяви дебккрайиб Урусатдизна Америкайиз айи атомдин яракьар ву. Му яракьар ишлетмиш апIуз хъюгъиш, кьадар адрубкьан инсанар йихруб ва жара завалар шулуб варидариз аьгъя.
Гьам гьюкуматаринси, гъуларин ва хизанарин арайиъра мясляаьт адарди шулу. Мясляаьтназ кьюб жюре а: хайирназ – дюзвализ, зарарназ – къаршувализ.

Улихьди гъулариъ гъуншйир ва хизанар мясляаьтнахьна хру мясляаьтчийир шуйи. Гьяйифки, мициб къайда гъи имдар. Му ляхин депутатарин хилиз тувна. Хъа варидариз аьгъюганси, депутатарин сабпи шартI – чпиз хайирлу ляхин-кар абгувал ву.

Мясляаьт адру хизанди кьаназ давам апIудар. Гьаддиз веледар эвленмиш апIурайи абйир-бабари му ляхин швнуб-сабан терезариъ ебцну ккунду. Хпир гьадаъбан тахсиркар бязи вахтари жилир шула. Дугъаз хпир чан лукI вуди, гьарган чан гаф дюзди рякъюри ккун шула. Йиз аьгъювалариан, мицир адашдиин веледар разиди шулдар.
Сар-кьюриз хайир, варидиз зарар – мициб «мясляаьт» гьярамзадавал ву. Бязи гьярамзадйири, «мясляаьт» дапIну, гьюкуматдин девлет икI апIура. Аьхиримжи йисари ихь Дагъустандиъ мицдар мисалар гизаф духьна. Бязидари гъира дустагъдиъ вахтар гьаъра.

Йикьрар, эгер дурар ужувлахъинди ва дюзвалихъинди вуш, мясляаьтназ кюмекчйир ву.
Бязи вахтари чвйирин, чйирин арайиъра мясляаьт адарди шулу. Мидин себебра — санури къайдайсуз гаф ясана ляхин дапIну, тмунуриз гиран хьувал ву. Дугъан гиран дубгайиз (ктIубшвайиз) хайлин вахтар гъягъюру. Гьаддиз багахьлуйири апIру гаф-чIалра гиран даршлуганси дапIну ккунду.

Мифологияйи кIурайи-ганси, Адамдизна Гьявайиз айи кьюрид баярин гьапIуз-вуш мясляаьт дархьиди, Кьабили (Каинди) бицIину чве Аьбил йивну йикIуру. Му гьядисайи инсаният арайиз гъафихъанмина хизандиъ мясляаьт дархьувал уьмрин къанун вуди улупура. Гьаддиз хизандин кIул вуйи абайин вая адашдин сабпи вазифа – веледарин арайиъ мясляаьт уьбхювал ву.
Гьюрматра мясляаьтнан саб циркил ву. Дустарин арайиъ гьюрмат айиган, дурар гьарган мясляаьтниинди яшамиш шулу. Амма сар къайдасуз касди сану дустракан тмунуриз футна гъапIиш, дустарин мясляаьт амсарикк ккабхъуз мумкин ву. Мициб ляхин дархьбан бадали, футначи дустарин арайиз духну, биябур дапIну ккунду.

Мясляаьтнахъ хъубкьруб адар кIури, ухьухь тахаллус а. Дугъриданра, мурар дерин гафар ву. Футна – мясляаьтнан душман ву.

Жилирна хпир арайиъ гьюрмат ва ккунивал ади яшамиш шулаш, мициб хулаъ гьарган мясляаьтра шулу.

Гьюкуматдин идара вуйи ЗАГС-ди жилирина хпири жара хьуз тувнайи аьрза (аьрз-йир) гьял апIруган, сифте дурар мясляаьтнахьна хуз чарйир апIуру. ЗАГС-дин гъуллугъчйир ужуди инсанарин психология аьгъюдар вуди гъахьиш, бязи вахтари жара хьуз гъафидар, мясляаьтнахъна дуфну, чпин хулаз сатIиди хътакуру. Мицдар дюшюшариъ санури, ясана кьюриддира чпин гъалатIар кIул’ин дисуру ва ЗАГС-дин гъуллугъчйири хизан дабгъуз гъитудар.

Кьюб гьюкумат мясляаьтнахъна хурайи шубубпи гьюкумат гьамциб «ЗАГС» шула.

Йиз фикриан, Урусатдинна Украинайин мясляаьтар апIуз президентар Владимир Путин ва Владимир Зеленский, жара вакиларра хъади, саб столихъ дусну ккунду. Дурариз чешнера а – 1944-пи йисан, саб столихъ дусну, мясляаьтнахъна гъафи Иосиф Сталин, Франклин Рузвельт ва Уинстон Черчилль.