Тарих ва чIал гьарсаб милли халкьдин хазна ва девлет ву. ЧIал адрушваъ миллетдин тарих шлуб дар, тарих адрушваъ – чIал. Дурар, саб нирин кьюб гъирагъси, гьарган сатIи мутмйир ву. ЧIална тарих айишваъ баб-ватанра шулу. Гьаци гъабхьиган, чIал ва тарих ахтармиш апIру, дурар уьрхру ватанперес инсанарра лазим ву. Иллагьки гъийин илбикьнайи девриъ.
Халкьдихъан, ватандин тарихнахъан ва чIалнахъан юкIв убгурайи гьацир инсан – табасаран тарихчи, машгьур аьлим Мягьямед Ражабович Гьясановдин «Лезги-табасаран чIа-ларин дестейикан фикрар» кIуру макьала гъурхган (10-пи июндиъ чапдиан удубчIву «Табасарандин нурар» газатдин 23-пи нумрайин 1-7-пи машар), дидиъ гъитIирккнайи месэлйирин гьякьнаан йиз фикирра ачмиш апIбанди гъахьунза. Думу макьалайиъ гьамци дупна: «Табасаран ва лезги чIаларин аьхю фаркь’вал айивал, гьацира Дагъустандин тарихнаъ табасаранари аьхю роль уйнамиш гъапIувал, табасаран аьхю халкь вуйивал фикриз гъадабгъну, кьибла Дагъустан чIалариз лезги-табасаран чIаларин десте дупну ккунду».
Табасаран аьлим, профессор Мягьямед Ражабовичдин зиихъ дидикIнайи гафар дугъан урус чIал-ниинди вуйи «Табасаран халкьдин тарихнахьна ва культурайихьна» (2016-пи йис) ва жара илимлу дикIбариъ, гьацира ватандаш ва харижи чIаларин аьлимарин ахтармишариъ субут апIура. Думу далилар гьякь вуйиб рябкъюрахьуз ва ухьура тасдикь апIурахьа.
Ав, лезги ва табасаран чIаларикан гьарсаб хусуси жюрейин, жа-жара чIалар ву. Му чIаларин лексикайиъ, фонетикайиъ, морфологияйиъ ва синтаксисдиъра фаркь’валар гизаф а. Ихь чIал лезги чIалтIан кюгьне ву, ва думу кюгьневал дидин читинвалси гьисаб апIурайи хусусиятариъ рябкъюра. Хъа гъийин йигъазкьан табасаран миллетдин чIал иберий-кавказ дестейин лезги чIаларин пайназ дахил шулайиб вуди гьисаб апIури ими. Гьациб мялумат мектебариъ ва вузариъ урхурайидаризра тувра. Йиз фикриан, миди вуйи саб жерге чIалар аьсрар улихьна чпин бинайиъ айи табасаран чIалнан циркларилан аргъаж духьнайидар ву. Гьаддиз Кьибла Дагъустандин чIалариз лезгина табасаран чIаларин десте дупну ккунду.
Узу Дербентдин педучилищейиъ урхурайи вахтна (1965 – 68 йисар), студентар Дербентдин Жвуми мистан зиихъ мягьялиъ дибиснайи хулаъ яшамиш шулайча, ва учухьна рякъ мистан айтIантина гъябгъюрайиб вуйи. Жвуми мистаъ учIвиган, арчулну терефнаъ медресе ерлешмиш дубхьнайи, сабпи алабхъруб чинарин аьхю гьар вуйи, хъасин саб метртIан ягъли укIу рангнан дестег ва кьюбпи чинар алахьуйи. Гагулну терефнаъ гьалвари, халачйири дабалгнайи гъудгнарин хал айи, удучIврушвахьра марцци гъабгъу штун латар хьайи. Узу му мисткан кьатI’иди бикIбан мяна фу ву? Гьадму вахтнара Дербентдин Жвуми мистаз СССР-ин вари пIипIариан гизаф хялар-туристар гъюйи. Автобусар саб-сабдихъди, цIарниин алаънайи гьибарси, нубатнахъ дийигъну шуйи. Гидари тарихнакан ктибтурайи вахтна, туристарин арайигъянтина гъягъюб кми-кмиди алабхъуйзуз ва, дийигъну, дурарин ихтилатарихъ хъпехъуйза. Иллагьки Табасарандикан кIуруган. Гьадмуган дурари кIурайибдин мяна гьамциб вуйи. Табасаран кюгьне, аьхю тарих хъайи ватан ву. Сасанидарин кьушмар Дербент шагьриин алархьу вахтна (дурарин гафариинди, тарихнан деринариъ Дербент ва дидин аьтрафар табасаран миллетдин юрдар вуйи), зурба гьюжмарин кьяляхъ, табасаран кьушмар магълуб гъахьнийи. Душмнарин кIулиъ айири вари дербентлуйирикан майдандиина уч хьуб ккун гъапIну ва уч гъахьидарин са-саб ул, хъа дяргъиди гъидисдарин кьюбиб уларра адагъну, гьаму чинар гьарарин кьабарикк ругдик кивну. Туристариз ктибтурайибдик, кьюбиб чинарарикк 16 пут улар, хъа гьарарин кьялаъ айи дестгикк табасаран кьушмарин аьхюрин улар кка, кIуйи. Думу вахтари табасаранарин атлу кьушмариъ 60 агъзуртIан артухъ эскрар ади гъахьну, кIуйи.
Табасаранар аьхю миллет ву, ихь ватан кюгьне ва аьхю тарих хъайиб гъабхьну. Гъирагъдилан чапхунчйир алархьну, дяви апIру вахтна, ихь халкьди жанар тувбиинди ватан уьбхюри гъахьну, ряятвализ гъягъюри гъахьундар. Гьаддиз душмнари ихь миллет тIанкь гъапIну, ухьу айибтIан лап цIиб гъахьну. Дявйири ихь халкь ккуршври, гъузнайидар дагълариз хъиркIбахъан, ихь миллет ади гъахьи дюзенариъ жарадар яшамиш хьуз хъюгъну. Гьаддиканра ухьуз Табасаран ва Хив районариъ айи йирси накьва-рира мялуматар тувра. Накьварин гъванарин шагьидвалиинди рябкъюрахьуз: лап кюгьне накьварик кивнайидар жугьдар, эрменйир ва жара динарин вакилар ву.
Узу тарихчи дарза, мурар йиз хусуси фикрар вуйиз. Гьелбетда, узу ктибтубдинра китабариъ ва интернетдиъ жюрбежюр жара жюрейин вариантар а. Аммаки, кюгьне тарихчйирилан ккебгъну, XVIII – XX аьсрарин машгьур харижи ва урус тарихчйириина гъяйиз, табасаран халкьдикан вуйи мялуматар гизафдарин бикIбариъ гъузна. Грекарин тарихчи Страбонди, эрмени тарихчи Егишейи, машгьур тарихчйир ва сиягьятчйир вуйи И. Гюльденштетди ва Ю. Клапротди, дурартIан ухди ва кьяляхъна машгьур гъахьи аьлимари гъибикIубдиинди, табасаран халкьдин тарих кми-кмиди мелзниин гъабхьну. Амма, гьяйифки, думу кIваин апIбариъ табасаранарин рюгьнан культурайикан, аьгъюваларин артмиш’валарикан, яшайишдикан мялуматар лап зяифдитIан гъузнадар. Гьаци гъабхьиган, ихь девриъ кьадар жигьатнаан аьхю миллетар вуйидарин вакилари табасаранарин чIалнакан ва тарихнакан вуйи мялуматар, асккан дапIну, чпиз ккуниси, чпин дюз гъюруси тувна.
