Урусатдиъ 193 миллетдин вакилар яшамиш шула, дурари 277 чIал ва диалектар ишлетмиш апIура. Уьлкейин образованиейин гъурулушдиъ 100-тIан артухъ чIалар а, 24 чIалниинди мектебариъ дарсар кивра, 81 чIал предметарси ва факультативарси ахтармиш апIура.

 

 

Табасаран чIал – ихь милли кIультурайин рюгь ву. Думу чIал ухьуз бабан никкдихъди дуфнайиб ву. Фукьан ужуди урус чIал аьгъяшра, фикрар бабан чIалниинди ачухъ апIуз варитIан рягьятди шулу. Йиз фикриинди, думу уьбхювал гьюкуматдиин илипну гъибтувал дюз дар, табасаран чIал апIру гьарсар касди багъри чIал уьбхбак чан пай кивну ккунду.
Бабан чIалнан йигъ къайд апIбахъди аьлакьалу вуди, узу Мягьячгъалайин 53-пи нумрайин мектебдиъ 23 йисан урус ва табасаран чIалнан дарсар киврайи мялим Мадина ТIайибовайихъди гюрюшмиш гъахьунза. Ич арайиъ гъабхьи сюгьбат исихъ туврача.

 

Мадина ТIайибова Табасаран райондин Хючна гъулаъ бабкан гъахьну. 1996-пи йисан дугъу Хючнаарин сабпи нумрайин кьялан мектеб ккудубкIну. Мектебдин кьяляхъ ДГУ-йин дагъустандин филологияйин факультетдик урхуз кучIвну, ва хъуркьувалиинди дурхну, 2021-пи йисан думу факультет уьру дипломдиинди ккудубкIну. Гьеле 5-пи курснаъ урхури имиди, Мадина ТIайибовайи Мягьячгъалайин 53-пи нумрайин мектебдиъ дарсар кивуз хъюгъну. Гьаддихъанмина гъийин йигъазкьан дугъу гьадму мектебдиъ урус чIалнан ва литературайин, табасаран чIалнан ва литературайин дарсар кивра. Думу 2016-пи йисан «Бабан чIалнан ужурсир мялим» муниципальный конкурсдин гъалибчи гъахьну. Мадина Аслановна РД-йин образованиейин отличник, РФ-дин образованиейин гьюрматлу гъуллугъчи ву.

– Мадина Аслановна, яв фикриинди, бабан чIалнахьна вуйи ккунивал наан ва фила арайиз гъюру? Мялимди чIал уьбхбак фициб пай кивра?

– Бабан чIал – ихь миллетдин ирс ву. Йиз фикриинди, бабан чIал – дадайи, чан веледди уьбхюр дупну, хъугъ’вал дапIнайи девлет ву. ЧIалнахьна вуйи ккунивал сифте хизандиъ тувну ккунду, хъа гьаддин кьяляхъ чIалнан грамматика, литература аьгъю апIуз мектебра кюмек шулу. Гьелбетда, бабан чIал кивру мялимдиз пишекарвалин аьгъюваларра, чав киврайи чIал ужуди аьгъяди хьувалра чарасуз лазим ву. Мялим халкьдин ирс уьбхювалин гъаразнаъ духьну ккунду.
Мектебдиъ бабан чIалнан дарсар, грамматика кивбалан савайи, милли аьдатар, культура, халкьдин тарих аьгъю апIбазра бахш апIувал лазим ву. Дарсариъ мялим баяр-шубар бабан чIалнан утканвалин, деринвалин, девлетлувалин гъаврикк ккаувалихъ, чIалнахьна вуйи гьюрмат артухъ апIувалихъ духьну ккунду.

– ЧIал зат аьгъдруриз мектебдиъ бабан чIал улупуз, кивуз шулин?

– Эгер мектебдиъ бабан чIалнан дарсариз гьяфтайиъ 3-4 сяаьткьан жара гъапIнийиш, шулу пидийза. Гьамусяаьт бязи мектебарин бицIи классариъ бабан чIалназ саб сяаьт, хъа бязидариъ – кьюб сяаьт тувра, гьадрарикан саб сяаьт грамматикайиз, хъа тмунуб – литературайиз. Гьяфтайиъ кьюб дарс киври, чIал дубгъуз читинди алабхъуру. Саб пай абйир-бабари гьадму сяътарра ЕГЭ тувру предметариз, урус чIалнан дарсариз, тувувал ккун апIуру. Учу, дицисдар абйир-бабарихъди мектебдиъ собранйир гъахури, жаради дих дапIну, бабан чIал дубгъувалин мянфяаьтлувалин гъаврикк ккаъри шулча. Гьаддиз ич мектебдиъ бабан чIалнахьан гьергрудар цIибтIан адар.

– Гизаф мектебариъ бабан чIалнан мялимар адар. Мялим адрувал директорин тахсир вуйин, дарш абйир-бабарин?

– Гьаму суалназ жаваб туври, пуз ккундузузки, я директор, ясана абйир-бабар тахсиркрар хьуз мумкин дар. Думу яшайишдихъди аьлакьалу месэла ву. Мектеб ужудар аьгъювалар ади ккудубкIру бицIири учв урхуз кучIвру вуз ктабгъруган, гележегдиъ артухъди гъазанж гъюру пише ктабгъуз чара апIуру. Бабан чIалнан дарсар кивру мялимарси, гележегдиъ жара предметариан дарсар кивру мялимарра лап кьитдитIан хьидар. Мялимдин зегьметназ лигну, маважиб туврадар, гьаддиз мялимвалин кеспнан ад дубгура. Узу урхурайи вахтна ДГУ-йин дагъустандин филологияйин факультетдиъ гьар миллетдин 10-15 студентди урхури шуйи. Хъа гъи бабан чIалнан пише гъадабгъуз ккунидар лап цIибтIан адар. Гьадрарра вуз ккудубкIиган мектебдиз лихуз гъягъюрадар. Гьамусдин жигьилари рягьятди пул гъазанмиш апIуз шлу, деврин цIийи технологийирихъди ляхин апIру пишйир ктагъура.

– Мадина Аслановна, уву табасаран чIалнан мялим, чIалнан устад вува. Яв веледариз табасаран чIал аьгъяйин?

– Узуз кьюр велед азуз – ришна бай. Шуру вуздиъ урхура, хъа бали мектебдиъ 8-пи классдиъ. Шураз ихь чIал ужуди аьгъя. Думу бицIидарин багъдиз гъушур дар. Учу хулаъ гьаммишан ихь чIал апIури шуйча. Бай бицIидарин багъдиз гъягъюри гъахьну, душваъ ихь чIал апIрур адар, гьаддин тясирлувалра гъабхьну. Дугъу узу лихурайи мектебдиъ урхура, бицIидарин кьадар цIиб вуйивализ лигну, дугъан классдиъ табасаран чIал киврадар. Учу хизандиъ табасаран чIалниинди улхурайивализ лигну, думу ихь чIалнан гъавриъ ахъра, гизаф гафар аьгъя, амма гафар апIури вердиш духьнадар.
Гьамус бицIидари гъулариъкьан бабан чIал апIури имдар. Хъа думу бицIидарин тахсир дар, ихь, аьхюдарин, тахсир ву.

– Мектебдиъ бабан чIал кивбан гьякьнаан фицдар теклифар тувуз шулвухьан?

– Йиз гафар ерхьуйиш, гизаф теклифар айиз. Образованиейин министерствойин кIулиъ айидариз мялимарин гьарай ебхьурадар. Гьар йисан гъахурайи семинарариъ, конференцйириъ варидари чIалар дюрхну ккуниваликан, бабан чIалнахьна вуйи ккунивал артмиш апIбакан кIура. Гьяйифки, вари теклифар, вари улхбар кагъзариъ гъузра. Гьяфтайиъ саб дарс кивра кIури, чIал аьгъю апIуз шлуб дар. Гьаму дарснаъ аьгъю гъапIу гафар, хъа дарсназ гъяйиз бицIидариз гьархру. Абйир-бабарихъди вотсапдиъ улхури, хулаз тувнайи тубшуругъ тамам апIуз, гафар дишди текрар апIуз кюмек туври шулча. Абйир-бабарихьди хизандиъ милли чIалниинди гафар апIуз гъитуз ухьхьан даршул, хъа мектебдиъ бабан чIалназ тувнайи сяътарин кьадар артухъ гъапIнийиш, гизаф ужу хьибдийи. Фу пузахъа, китабаркьан гьуркIну адар. Китабдин шиклар йивури, чиб-чпиз хътаури шулча.

– Мадина Аслановна, уву табасаран чIал уьбхбак лайикьлу пай киврава, яв зигурайи зегьметназ чухсагъул.