СССР-ин Халкьдин комиссариатдин оборонайиъ «Смерш» ччвур тувнайи контрразведкайин тешкилатар Ватандин Аьхю дявдиъ оперативвалинна агбан гьяракатариъ чпиз барабарвал адру, варитIан гужли ва файдалу хусуси жюрейин гъуллугъ гъабхьну. Шубуд йисандин арайиъ гьяракатнаъ гъабхьи «Смерш» контразведкайин дестейи ватандин хатIасузвал уьбхбан тарихдиъ варитIан игитвалин ва баркаллу шил гъибтну. 2023-пи йисан апрелин вазли думу контразведкайин кIулин идара тешкил гъапIхъанмина 80 йис гъабхьну.

 

 

Сифте Москва, хъасин Сталинград бадали вуйи женгариъ совет кьушмари гъалибвалар гъадагъбан кьяляхъ, фронтдиъ уьру эскрар кьувватлу гьюлси улихь гъягъюз хъюгъю. Му шараитариъ немцарин жини разведкайин дестйирихъди женг гъабхурайи СССР-ин НКВД-йин хусуси отделарин ляхинра жанлу гъабхьнийи. Ихь разведкайин вакилари немцарин жини органарин гъуллугъчйирикан оператив мялуматар уч апIбан ва жиниди дурарин дестйириъ учIвну, дурарин айитI ватан бадали гьяракатар гъахуз хъюгъру.

1943-пи йисан хьадукра Уьру Армияйиси, дявдин контрразведка-йира стратегический жягьтлувал чан хилиз гъибисну.

ЦIийи хусуси метлебнан гъуллугъ арайиз хувал Сталиндин жягьтлувал вуйи. Дугъу фронтарин, армйирин ва КIулин аппаратдин разведкайин хусуси отделарин кIулиъ айидариз чахьна дих апIури, гьардихъди жа-жаради гафар гъапIнийи. Улхуб дявдин контрразведкайин цIийи гьяракатарикан ва метлебарикан гъябгъюрайи.

СацIиб вахтналан оборонайин халкьдин комиссариатдин контрразведкайин КIулин управлениейин «Смерть шпионам» («Смерш») идара тешкил апIуру. Думу хусуси метлеб айи идарайин вазифа Уьру Армияйин жергйириъ шпионар, террористар ва харижи уьлкйирин разведкйирин вакилар агуб, Ватандин хаинкрарихъди, совет уьлкейиз ва халкьдиз къаршуди удучIвдарихъди, дявдиан гьерграйидарихъди женг гъабхуб, душмнарин йисирвалиъ гъахьи эскрар ва жара касар ахтармиш апIувал вуйи. «Смерш» ччвур дестейиз Сталинди чав тувнийи.
Контрразведкайин цIийи дестейин ляхнин гьяракатари бицIи вахтнан арайиъ натижйирра хуз хъюгъю. 1943-пи йисан анжагъ июнь ва июль вазари «Смерш» дестейи душмнарин разведкайинна диверсйир апIру 15 десте ашкар гъапIну. Гьадму йисан гележегдин гъалибвалин маршалар К.Рокоссовскийиина ва Л.Говоровдиина, хъа 1944-пи йисан И. Сталиндиина гьязур апIури гъахьи террактар вахтниинди ашкар гъапIну. Дяви ккебгъну ккудубкIайиз 30 агъзур шпион, 3,5 агъзур диверсант ва 6 агъзур террорист гъидисну.

Дявдин йисари советарин командованиейин женг гъабхбан аьхю мяна айи вая лап важиблу стратегия-йин сабкьана план душмнарин хилиъ абхъундар. Германияйин нацистарин ва дурарин терефкрарин жини гьяракатарихьан Советарин армия ва флот контрразведкайи мугъаятди уьбхюри гъахьну. «Смершдиз» чан хусуси «Курский дуга» айи. Советарин контр-разведкайин ккабалгнайи мюгькам ляхнин натижайиъ, Курский женгар ккергъу вахтна, саб терефнахъанра мялуматар дяргъюри, вермахт «кар ва бюркью» гъахьну. Хъа асас фронтдин армияйин генерал К. Рокоссовский душмникан ва дурари гъахру гьяракатарикан вахтниинди мялуматарихъди бегьемди тямин апIурайи.

«Смершдин» органарин вакилари Уьру Армияйин Генеральный штабдихъди сатIиди душмнариз дюз дару мялуматар тувбан гьяракатарра гъахуз хъюгъру. ЦIийи гъуллугънан вакилари радиойин кюмекниинди СССР-ин далу терефариъ немцари дустгъариан, дявдиан гьергнайидарин ва нацистарин дестйир тешкил апIурайивалин гьякьнаан мялуматар ашкар апIури гъахьну. Далу терефназ деетнайи хайлин немцарин радистар ва разведка гъабхуз гьаънайи парашютистар гъидисну, ва дурарин ччвурнахъан Германияйиз дюз дару мялуматарин радиограммйир хътаури, вермахтдин эскрар женгариъ гъалиб шулайиваликан, яракь ва техника артухъси хъадапIуб, офицерар ва разведчикар гьязур апIру мектебарин выпускникарин кюмек ккун апIури гъахьну.
Дявдин йисари «Смерш» органарин вакилари душмнариз 183 радиограмма хътаъну. Думу гьяракатарин натижайиъ немцари ихь уьлкейиз гьау разведкайин 400 агент ихь терефназ илтIикIуз ва дустагъ апIуз, хайлин кьадар техника ва яракь тадабгъуз мумкинвал гъабхьну.

Мидланра гъайри, немцарин далу терефназ 345 агент гьаънийи. Дурарикан 102 кас, чпин улихь дивнайи метлебар тамам дапIну, кьяляхъ гъафну, дурари фашистарин разведка гъабхру дестйирин 620 хусуси гъуллугъчйирикан ва 1103 агентдикан мялуматарра гъахну.

Къайд апIуб лазим вуки, «Смерш» органарин вакилари гьарсар кас бинайиан ахтармиш апIбан ляхнизра асас фикир туврайи. Дявдин йисари думу идарайин сифраккан 10 миллионтIан артухъ инсанар ккадаъну. Му ахтармишарин натижайиъ миллионариинди совет инсанариз чпин гьякьикьи дугъри ччвур тасдикь апIуз мумкинвал гъабхьну. Мисалназ, 1944-пи йисан сентябриан 1945-пи йисан июнь вазлиз Уьру Армияйин ва запасдин частариз 1 миллионна 200 агъзурихьна дявдин йисирар гьаънийи. Хайлиндари гъи-йиху эскрарин шагьадатнамйир чпихьна дисури, дурарин ччвур чанубси кIури гъахьну.

Немцарин вари генералари, фельд-маршалари ва разведкйирин асас управленйирин кIулиъ айидари советарин дявдин контрразведкайин заан дережайикан сикин дарди улхури, «Смершди» чпин вари планар батIул апIурайиваликан, гъахру гьяракатарикан улихь ккимиди аьгъю шлуваликан вермахтдиз бикIури гъахьну.
ИкибаштIан, «Смершдин» асас кьувват дидин гъуллугъчйир, хусуси отделариан уч дапIнайи заан тажруба айи офицерар вуйи. Дявдиъ контрразведчик эскрарин ипIрубдихъанра, думу яракьламиш апIбахъанра, коллективдиъ гьевес ва дявдин рюгь за апIбахъанра жавабдар гъахьну. Опергъуллугъчийин аттестацияйиъ аьхиримжи гафар «Дявдин гьяракатариъ ихтибарлу гъахьну» духьну ккундийи. Думу гафар кадарш, разведкайиз кьабул апIудайи.

Дявдин йивбариъ «Смершдин» вакилари, командир кечмиш гъахьи дестйирин идара апIувал чпин хилиз гъадабгъну, эскрар чпихъди женгариз гъахури гъахьну. Гизафси «Смершдин» вакилар аьдати инсанар вуйи. Мисалназ, дявдин контрразведкайин саб дестейин кIулиъ гъахьи генерал-полковник Николай Душин дяви ккебгъайиз улихьна мектебдиъ завучди лихурайи. Дявдиъ думу ротайин политрук, хъа хусуси отделиз гьаъруган, тюфенгчи эскрарин ротайин командир вуди гъахьну.
Леонид Ивановди душмнарин 30-тIан артухъ агентар ашкар гъапIну. Дявдин кьяляхъ йисари дугъу тарихдикан къалп мялуматар рагъурайидарихъди женг гъабхувал давам апIури, «Смершдикан гьякь» китаб гъибикIну.
Советарин Союздин Игит Марина Расковайикан гьеле-меле инсанариз хабар адар. Хъа думу дишагьлийирин авиацияйин полкнан командир, учв йикIайизкьан «Смершдин» авиация-йин отделин вакил вуйи.

Ватандин армия ва флот дявдин вахтна мюгькамди уьбхюри, «Смершдин» 6 агъзур вакили чпин жанар тувну.
СССР-ин оборонайин халкьдин комиссариатдин «Смерш» контрразведкайин кIулиъ айи генерал-полковник Виктор Абакумовди варитIан важиблу гьяракатар чан гюзчиваликк уьрхюйи. Дугъан ижми хасият, рюгьнан кьувватлувал ва дирбаш’вал хайлиндариз нумуна гъахьну.
1946-пи йисан НКВД-йин вари идарйир министерствйириз илтIикIну. Думу йисан 6-пи майдиъ Гьюкуматдин хатIасузвал уьбхру министерство арайиз хуру ва СССР-ин НКГБ ва НКВМФ, гьадму гьисабнаан «Смершра», думу министерствойин дахилназ тувру.