Фатма баб гьаммишан умудлувал кади гъюзимбу уьмриз лигурайи кас ву. «Инсандин уьмрин рякъюъ амси йигъан кьяляхъ ригъ али йигъ, кьюрдун кьяляхъ хьадукар ва хьадан кьяляхъ чвлин йигъар шулу. Хъа гьаци вуйиган, ухьу варибдиз сабур дапIну, гележегдик умуд кивну, вари аьх дапIну ккунду», – кIура дугъу.

 

 

 

Му гафарин лишниккди уьмур хъапIу Фатма баб гъи аьхю ва албагу хизандин кIул, варис-мирасдин, гъуландарин арайиъ аьхю гьюрмат айи кас духьна. 4-пи июлиъ дугъан бабкан духьну 95 йис тамам гъабхьну. Фатма баб му йигъахъди тебрик апIуз Сяидягьмедоварин хизандиз хялишив гъахьнийза. Фатма бабахъди гъабхьи ич сюгьбатнан мяна исихъ макьалайиъ атIабгунза.

– Фатма баб, яв уьмрин давамлувалин сир фтиъ а?

– Йиз уьмрин давамлувалин сир – гвачIнин гьудубчIвру ригъдиин, ухьуз Аллагьу Тяаьлайи тувнайи гюрчег табиаьтдиин, гьарсаб йигъ’ин разиди дуланмиш хьувалиъ а. Улихьдин заманайин инсанар варибдиин рази вуйидар, сар-сарихьна гьюрмат айидар, аьхюр-бицIир аьгъюдар вуйи. Узу, мисалючюн, йитимвал, гаш’вал, гизаф читинвалар гъяркъю кас вуза, амам саб вахтнара, кьяляхъ илтIикIну, йиз гьамци гъабхьнийиз, гъапир дарза. Инсандин жикъи уьмурра гизафси дугъан гъиллигъарикан асиллу ву. Аллагьди ухьуз фикир апIуз кIул, лигуз улар, ебхьуз ибар, пуз ушв тувна. Хъа инсанди, арайиз дуфнайи аьгьвалатназ дилигну, аьхюдари гъапIубдихъ хъебехъну, гаф ушвниан адапIайиз, фикир дапIну ккунду.

– Фатма баб, ичв вахтар гизаф читиндар гъахьну. Гъийин девриъси гъулайвалар гъяркъюндарчвуз. Уву уьмриъ аьх гъапIу читинваларикан ктибтнийиш, думу газат урхурайи жигьилариз дарс хьибдийи…

– Узу, жан риш, 1928-пи йисан Табасаран райондин ТIюрягъ гъулаъ бабкан гъахьунзу. Йиз яш 12 йис вуйи-ган, ич адаш Мягьямед ва дада Асли, юкьур веледра ади, жара гъахьнийи. Дурар вари Аллагьдин кьисматар ву, хъа йиз читин уьмрин рякъ гьадму вахтнахъанмина ккебгъуб вуйиз. Дада Хив райондин Хирижв гъул’ан вуйи. Узу хизандиъ варитIан аьхюну велед вуйза. Кьюрид чвйириз, Шихкеримдиз ва Нажмудиндиз, ва йиз бицIи чи Мариятдиз лигувал ва хулан мяишат кIули гъабхувал уз’ин алабхънийи. Аьхирки адашди, ужуб тухмиан ву, йиз баяр-шубариз аькьюллу баб хьиди кIури, ЧвулатI гъул’ан Айна кIуру таза хпир гъахнийи. Думу чвултIарин адлу аьлим, Табасаран райондиан сарпирди Москвайиъ партияйин заан мектебдиъ гъурху Имам Аьгьядовичдин чи шула. Гизаф ужудар инсанар вуйи. Учу, юкьби бицIидар, чан чуччун веледарси кьабул гъапIнийи. Айна дада хизандиз гъафиган, цIибди вушра, хулаъ айи гъагъи ляхнариккан азад гъахьнийзу. Дугъканра 4 чйир – Нарунжат, Туйханум, Мафират, Валентина ва чве Къурбан гъахьунчуз. Учу вари, сар абайин веледар – йирхьур чи ва шубур чве – гъийин йигъазкьан албагну дуланмиш шулача. ВаритIан аьхюнур узу вуза. Маншаллагь йиз чвйир-чйириз, дурари гъира, бажи кIури, вари ужуб-харжибдин сир узухъди пай апIуру.

Хъа гьаму деврин жигьил дишагьлийирин гъиллигъарикан кIуруш, швушвар чIур апIурайидар дурарин дадйир ва телефонар ву. Баяр-шубариз тербия туврайир дада ву. «Жан риш, увуз аьзият хьуз мигъитан», «Жан гъавум, хулан вари мяишат йиз шуран кIул’ин ал» гафар апIру швушварин дадйир шлуб вуйин?

Жан Умгьанат, гъийин деврин жигьилариз фу читинвал а? Хулаъ мичIли ва мани шид а, уву телефондиъ деъну имиди, палтар ва гъаб-гъажагъ машинди жикIуру, вари дижикIну, ерццурира ву, халачи убхувал, мал-къарайиз лигувал имдар – вари пулихъ масу гъадабгъура. Гъи Владимир Путинди бицIидар гъапIу бабариз пулин кюмекарра тувра. Сарун мурарин рази дарувал фтихъди асиллу хьуз мумкин ву?

Шуран хизандин аьлакьйир чIур апIурайир дада ву. Дишагьли швуваз тувруган, чан гъиллигъар хулан цалик кайи ккумрак керхну, душну ккунду. Гьарсаб гьюкуматдиъ чан къайда айиб ву. Жара жвуван халра гьациб гьюкумат ву, чахьан жара жвуван хулаъ давам тувуз шулдарш, хул’ан затра удучIвну ккундар. Узу жилир вердиш апIидиза, узу кIурубдихъна вари хидиза, кIурайи дишагьлийихьан хизан уьбхюз хьибдар. Гъийин къанунар саспи дишагьлийирин хилиъ айи вахтна, жилир ва хпир жара хьувалин кьадар артухъ дубхьна. Мици хьувалин тахсиркрар ухьу вухьа, швушв мурччваъ имиди, бицIир гъундгъигъ гъимиди тербияламиш апIруб ву. Ич вахтнан наслариз мициб азадвал гъабхьундар. Ихь аьхю абйир-бабарин къарариинди аьхю гъахьунча ва, вари аьх дапIну, ич хизанар гъюрхюнча. Гъит варидариз йиз бай Хизридин ва швушв Жюмесдар баяр-швушвар ишри, яраби. Узу гъапибдиз кьяляхъ гаф гъапидар дариз.

– Уву мектеб ккудубкIу вахтна, Фатма баб, узуз аьгъюганси, Ватандин Аьхю дяви ккебгънийи. Гьаддиканра сацIибди кидибта.

– Дявдин сифте кIул’ан дарвалар ккергъу. Узу хъуркьнайи жигьил риш вуйза, ва думу вахтари лапра читинди алабхъунчуз. Вари апIурайиб фронтдиз, совет эскрар душмниин гъалиб хьуз хътапIури гъахьунча. Учвуз, жигьилариз, ихь инсанарин кIул’ина фицдар читин йигъар гъафнуш тарихнаан ужуди аьгъючвуз. Йитимар гизаф гъахьну. Абйир дявдиан кьяляхъ дяргъруган, жигьил дишагьлийир, са-сарди вуйи веледар варис-мирасдиин гъитну, жара жвуваз туври гъахьну; дурарра, бейнавйир, фуж гашу, фуж дердну йихуйи… Думу вахтна учуз айи саб бицIи уьлин кьацI вушра, варидарихъди уртагъди ипIуйча.
Мектебра гьадму йисари ккудубкIунза. Хъасин, Туриф гъулаъ Сяидягьмадоварин хизан ужуб тухумдиан ву кIури, Загълум кIуру бализ швушвди тувунзу.

– Улихьнаси увуз, гизаф йисари намуслу зегьмет лигбаз лигну, уьлкейин президент Владимир Путиндихьан чухсагъул мялум апIбан кагъаз гъафиваликан мялум вузуз. Мубарак ибшри. Яв зегьметнан рякъ швнудпи йисари ккебгънив?

– Зегьметнан рякъ 1950-пи йисан Туриф гъулаъ «Большевик» колхоздиъ ккебгъунза. 1967-пи йисан «Рубас» совхоздиъ ляхин давам гъапIунза. Хъа халачйир урхру фабрикйир ачмиш гъапIган, дишагьлийиз хас вуйи ляхниина улдучIвунза. Йиз шубарихъди экспортдиз вуйи халичйирра фукьан вушра урхури гъахьунча. Йиз жилир Загълумра читин дявдин йисари гъуландарин фунуб месэлара гьял апIру гьевеслу кас вуйи. Колхоздиъ удрин мягьсулар урзури, вари фронтдиз хътапIури гъахьну. 1948-пи йисан думура армияйиз гъухнийи. Лап читин вахт вуйи думуган – дявдин йисари барбатI гъахьи шагьрар цIийикIултIан диври, инсанар гьар йигъан ляхниин шуйи. Дявдиъ иштирак гъахьундаршра, хьайин атIнарилан гьадабгъну, вари уч гъапIуб, ужуб, ягъ кайиб дявдиз хътапIури гъахьунча. Дявдин йисари гъахьи бицIидариз ва читинвалар алахьу касариз гъи Путинди аьхю фикир тувра, чухсагъул дугъаз.
Инсан ляхин дапIну гъакIну кIури, саб тарихнаъра адар. Аьксина, ляхин апIру касдин беден сагъди шулу. Хъа анжагъ деъри гъудужвру касарик варжариинди уьзрар кивру. ЙикIуруш, узуз ухди вахт вуйи. Хъа инсан фикрарира дигиш апIуру. Уьмриъ читинвалар гъяркънушра, инсандиз хизандин, веледдин дерд улулупри. Гъи магьа хъана Украинайин аьтрафариин дявдиъ фукьан жигьилар дийихна. Дурарин бабариз сабур туври.

Фатма бабаз уьмрин ужуб тажруба а. Дугъахъди гаф-чIал апIруган, фунур касдикра ляхин апIуз гьевес кубчIвру. Фатма бабаз ургур велед, 21 худул, 33 гудул, 3 цIудул а. 1990-пи йисари «Мил» передача гъабхурайи Мягьямед Гьюсейнов дуфну, Фатма бабкан жикъи передача адабгънийи. Думу ТинитIна гъюбан себеб – Фатма бабу фукьан утканди зикир урхураш улупуб вуйи. Гъи, яшариз лигну, Фатма баб улихьдиси кми-кмиди мевлюдариъ иштирак шули имдар. «Инсанди гъудган апIувал саб вахтнара гъибтну ккундар, думу ихь фарз ву», – насигьят тувнийи дугъу узузра.
Фатма баб гъи Сяидягьмадоварин аьхю тухумдиъ мясляаьтчи, варидариз насигьят туврайи кас, ихь деврин дерин энциклопедия ву. Мицисдар сагъу фикрин зигьимлу касар ихь арайиъ артухъ ишри.