ЦIиб улихьнаси «Табасарандин нурар» газатдин редакцияйиз машгьур аьлим, дагъустандин ва Кавказ чIаларин ишчи, академик Загьир Загьиров хялижвди гъафнийи. Учу ихь аьлим сюгьбат дарапIди деетундайча.

 

– Загьир Мирзабегович, увуз хайрар ишри! Учуз увухъди ихь чIалнакан сюгьбат апIуз ккундучуз. Вари ихь дагъустандин халкьарин улихь учIру месэла дийибгъна – чIалар уьрхювал. ЧIалариин уву хайлин гъилихунва ва думу ляхин давам апIурава. Аьхиримжи вахтна уву фтиин лихураш, пуз шулин?

– Аьхиримжи йисари, гьюрматлу дустар, узу 3-пи, 6-пи, 7-пи, 8-пи, 9-пи, 10-пи, 11-пи классариз вуйи литературайин учебникар гьязур апIбиин лихураза.
Гъи ухьуз китабариин лихру, дурар тартиб апIру касар гьуркIрадар. «Табасаран чIалнан нормативный грамматика» кIуру китаб арайиз адабгъунза. Думу китаб йиз хъуркьуваларикан варитIан важиблубси гьисаб апIураза. Фицики нормативный грамматика табасаран чIалнаъ ктарди вари дагъустан чIалариъ айи. Хайлиндарикан милли чIалар лазим дар, кIури ебхьури шулхьуз. Улихьнаси медицинайин профессор, академик Шамовди дагъустандин чIалар республикайиан удучIвхъан тина герек шлудар дар кIури, макьала гъибикIнийи. Дугъаз ужуб жаваб гъибикIнийза
Бабан чIал, гьарсар касдин юкIв ву, кIул ву, бабан чIал адрухъан мина меденият, аьдатар, тарих дубгуру.

– Загьир Мирзабегович, мектебдиз учебникар гьязур апIуз увуз шли кюмек апIура?

– Кюмек ккун апIури узу хайлин ихь табасаранарихьна илтIикIунза. Амма кюмек гъибихъундарзуз. Узу гъавриъ аза, гьарсаб райондиъ, гъулаъ чан учIру месэлйир а: рякъярин, хуларин, мяишатдин ва гь.ж. Хъа образование варитIан улихь хьади ккунду.

Ихь халкьдихьна илтIикIури пуз ккундузуз: кюмек апIуруш, аьгъювалар туврайи цирклиз кюмек апIинай! Гъубшу йисан ихь чIалниинди «Дагъустандин халкьарин культура ва аьдатар» китаб чапдиан адабгъунза. Гьадму китаб сабансана ражари чап апIуб кку апIури, хайлин ихь ватанагьлийир илтIикIунзухьна. Думу китаб чап апIуз Ханты-Мансийск округдиъ яшамиш шулайи ихь ватанагьлийи кюмек гъапIунзуз, ерли дилавар касарихьан думу ляхин удубкьундар.

– Гъийин деврин мектебарин гуманитарный образованиейиз уву фициб кьимат туврава?

– Образованиейикан улхруган, сацIиб кIваз гъагъи шулиз. Гьаз? Узу совет деврихъан мина образованиейин цирклиъ лихураза. Ихь образование гьяйифки, яваш-явашди кьяляхъ йивура. Узу совет деврин ва гъийин деврин жигьилариз айи аьгъюваларин дережа теври кIураза. Студентарин арайиъра заан аьгъювалариз урхрудар тек-бирра адар. Улихьди 25 выпускникдикан 15-18 касди вуз уьру дипломариз ккудубкIуйи. Хъа гъи сар-кьюр касра шуладар.

– Загьир Мирзабегович, ихь чIал, сифтеси дарди, хайлин дигиш гъабхьнийин?

– Табасаран чIал 1775-пи йисан П.Услари ахтармиш гъапIну. Дидхъан мина ихь чIалниин гизаф аьлимар гъилихну. ВаритIан зурба хъуркьувал гъабхьну чIалниин Б.Ханмягьямедов ва Гъ.Къурбанов гъилихган. Гъи чIалниин лихурайидар лап цIибтIан имдар. ЧIал гьаммишан дигиш шулайиб ву. Ихь чIалнаъра латин, фарс, тюрк, аьраб ва гь.ж. чIалариан гъафи гафар а. ЧIалнаъ аьнтIикьа табасаран гафар 40%-тIан адар. Садар гафар чIалнаан дургура, цIийи гафар гъюра. Гьаддиз чIал чIиви алатдик гьисаб ву.

– ЦIиб улихьнаси «Литературайин табасаран» журналин презентацияйиъ, табасаран чIалнаъ сесер гизаф а, алфавитдиъ дурар улупру цIийи гьярфар тIаъбан теклифар гъахьнийи…

– Му ляхниин узура гизаф фикир гъапIунза. Гиннессдин китабдиъ ихь чIал варитIан гъагъи чIал ву кIури улупна, кIур. Думу фикир дюзиб дар. Ихь чIалтIан рягьтиб, ихь чIалтIан гъюдлиб, ихь чIалтIан кIваз маниб саб чIалра адар. Табасаран чIал, мисалназ, авар чIалнахь тевуз шулдар. Ихь чIалнаъ сабкьан жара чIалариъ адру сесер а: чв, ччв, чIв, чI, жв, цI, чч. Дидиз жакьварин чIал гъапишра, хай шулу. Ихь чIалнан алфавитдиъ жара гьярфар сабра тIауб лазим дар. Алфавитдик кучиш, вари лексикара, морфологияра, синтаксисра дигиш шулу. Дидик кучбан мянара адар.

– Ихь чIалнан орфографияйин къайдйир тяйин апIбан бадали гьапIну ккунду?

– Му цирклиан ихь ляхин цIиб кьяляхъ хъа. Орфографияйин къайдйир тяйин апIру комиссия тешкил апIуб чарасуз лазим ву.
Ухьуз Бейдуллагь Ханмягьямедовсир, Къази Къурбановсир аьлимар сарун хьуз мумкин дар. Дурари гьадму саб вахтна гьациб комиссия тешкил апIуз хъюгънийи. Амма…

Б.Ханмягьямедовди гъи-бикIу «Табасаран чIалнан синтаксисдиан очеркар» кIуру илмин ляхин вари чIаларин аьлимариз чешне гъабхьну. Ихь чIалназ гъи гьацдар аьлимарин аьхю игьтияж а.

 

– Загьир Мирзабегович, уву ихь газат урхурайи юлдшариз сакьюб насигьятнан гаф гъапнийиш, ккундийчуз.

– Эгер табасаран жви вуш, ифдик рюгь каш, чан абайинна бабан чIал ккундуш, дугъу чан хизандиъ табасаран чIал дюбхну ккунду. Ихь ата-бабйири учву бадали гъийиз ихь чIал гъюбхну. Гъийихъан тина ихь чIал уьбхюз учвура буржлу вуйиб кIваинди гъибтай. Йиз 80 йис яш дубхьнайиз. Дербентдин педучилище, Мягьячгъала шагьриъ ДГПУ, Москвайиъ аспирантура, докторантура дурхну, Санкт-Петербургдиъ, Африка гьюкуматдиъ, Турцияйиъ ляхин гъапIунза. Гьадушвариъ гъузузра шуйзухьан. Наан гъахьишра, Табасаран кIваълан гъябгъюдар. Фукьан учву гъилицишра, наан юрдариъ гъахьишра, багъри ватан кIваъ шуличв. Табасаранси гюрчег йишв дюн’яйиъ адар. Думу ихь ифдик кайихь. Ихь вари жвурнарихъанди гьадмукьан ширин ва гъабалгу ватан вуйихь! Ихь ватан, гъул гьаммишан кIваъ уьбхяй, аьхюриз гьюрмат апIинай, бицIириз ужуб тербия тувай.

– Чухсагъул, Загьир Мирзабегович. Увузра сагъвал ва ярхи уьмур ккун апIурача.