1999-пи йис Дагъустан Республикайин тарихдиъ гизаф важиблу йис ву. Думу йисан гизаф миллетарикан ибарат вуйи Дагъустан халкьдин кьисматнаъ гъагъи ва пашман дюшюшар арайиз гъафнийи.

 

Гьадму йисан сентябрин вазли Дагъустан Республикайиин Чечен Республикайин аьтрафарилан вари халкьарин яракьлу духьнайи 400 террорист алархьхъан мина 20 йис тамам шула. Думуган бандитари БотIлих райондин АнсалтIа, РахатIа, Шодрода, Годобери гъулар гъидиснийи. Республикайин сабвализ ва ислягь уьмриз аьхю хатIа айивалин вари гъавриъ гъахьнийи.

Федералин ва республикайин гьюкмин кIулиъ айидари, аьгьвалатнан лап гъагъивалин гъавриъ ашра, гъалмагъал ислягьвалиинди гьял апIбак умуд киврайи. Дагъустан Урусатдин Федерацияйихьан жара апIуз айи кьастари фициб натижайихъна хуруш, фикир апIуз гучI шуйи.

Гьюкмин улихь гъагъи месэла дийибгънайи; аьдати дагъустанлуйирра гъавриъ айи: къанунариин лик иливну, аьгьвалат гъизгъин дапIнайидарин тереф бисуб, ясана игитвал улупну, заан жавабдарвал кIул’ина гъадабгъну, чIуру кьастар айи касар терг апIуб – саб рякъ кадабгъну ккундийи. Дагъустанлуйири гъагъи вахтнаъ чпин дагълу юрд, конституцияйин рякъ, Урусатдин Федерацияйин дахилнаъди жара халкьарихъди сатIиди уьмур хъапIуз гьязур вуйивал улупнийи. Дагъустандин аьтрафариина гъафи бандитари дагъустанлуйириз урсарин лукI’валиан удучIвуз кюмек апIурча, кIури гъахьну. Гъачгъар архьу гъулариан 6 агъзуриинакьан ислягь агьалйир удучIвну гъягъю-вал дурариз ачухъди тувнайи жаваб вуйи. Аьсрариан мина чпин ягь-намус, азадвал, асиллу дарувал уьрхюрайи ихь халкьари чпи лукIвалиъ шул дупну, фикиркьан гъапIундайи. Эйсйирин ихтиярра дарди, дурарин хулариъ архьу, шейъ-шюйъдихъ, мал-мутмуйихъ мягьрум гъапIдар, аьдати дуланажагъ ккидипну, айи йишв’ан удучIвну гъягъюз мажбур гъапIдар, – дурар чапхунчйир вуйи. БотIлих ва ЦIумада районарин агьалйириси, вари республикайин ватандашари Дагъустан Урусатдин Федерацияйин дахилнаъди гъубзруваликан ачухъди гъапнийи.

Гъунши Чечен Республикайиъ дявйир айиган, дагъустанлуйири душв’ан дявдихьан гьергну дуфнайи агьалйир чпин хулариз кьабул апIури гъахьну. Думу пашман тажруба дагъустанлуйириз дарс гьисаб вуйи. Бандитарин гьяракатарикан зарар гъабхьи сар дагъустанлуйи гьамци гъапну: «Узу шоферди лихури 30 йис вуйиз. Урусатдин вари пIипIариъ гъахьунза. Гьамус шли-вуш гъирагъдиан дуфнайири Урусатдихъди гъярхь гъапну кIури, узу гъярхьну ккундийин? Ваъ. Узуз шубур бай азуз. Дурар вари Дагъустандинна Урусатдин сабвалихъан ву». Урусатдин дахилнаан удубчIву ва аьжуз гъабхьи Дагъустандин кьисматра акуб хьибдайи – душманди думу дишлади милли бицIи округариз пай апIидийи.

Террористарин гьяракатарин тахсиркарвалари республикайин вари халкьдик хъял капIну. Бандитар архьу сабпи йигъарихъан хъюгъну республикайин 10 шагьриъ ва 38 райондиъ 26124 касдикан ибарат вуйи женгчйирин дестйир арайиз гъафнийи. Дагъустандиин алжагъайиз бандитари имамар вуйи Гъази-Мугьяммаддин, Гьямзат-бегдин ва Шамилин ччвурар тувнайи планар тартиб дапIнади гъахьну. Гьаму жюрейиинди экстремистарин идеологари дагъустанлуйирин фикриз тясир апIбанди вуйи. Амма дурарихьан республикайин ригъ алабхъру терефнаъ айи кьюб район жара дапIну, душваъ ислам диндин гьюкум дебккбан план кIулиз адабгъуз гъабхьундайи. Дагълариъ яракьлу бандитари гъуху женгариъ дурарин чIуру кьастар сабкьан кIулиз удучIвундайи. Гьарганси гьамусра чIат’ан гъюрайи душмандин улихь дагъустанлуйир сатIи духьнайи. Дявдин женгар гъягъюрайи районариз жюрбежюр миллетарин вакиларикан чпин хушниинди уч духьнайи, багъри ругар уьрхюз гьязур вуйи халкьдин дестйир гъушнийи. Экстремистарин планар батIул гъахьнийи.

Кафари Кавказдин халкьарин «гьюлхъан гьюлихъна» саб вуйи гьюкумат арайиз хувалин пландира дагъустанлуйир рази гъапIундайи. Аьсрариан мина азадвал ккуни, дирбаш, зегьметниин юкIв али ихь халкьар чпин жилариин зегьмет зигури, яшамиш шули гъахьну. Дагъустанлуйир жюрбежюр гъалмагъларигъ гъяъру вахтарра гъахьну, амма халкьдин зигьимлували ва уьмрин тажрубайи дурар дюз рякълан улдучIвуз гъитудайи. Гьаму ражнура, гъачгъари гьязур дапIнайи чIуру кьастари республикайизси, вари Урусатдизра зарар туврувалин гъавриъ гъахьнийи. Читин аьгьвалатнаъ Дагъустандин халкьари республикайин ва федералин гьюкмарикан экстремистариз аькси вуйи кIатI’и уьлчмйир кьабул апIувал тIалаб гъапIнийи.

Аьдати дагъустанлуйири урусатдин ватанпересвалик гьяракат капIнийи. Урусатдин жюрбежюр регионариан варжариинди эскрар ва милиционерар Урусатдин Федерацияйин кьибла регионариъ къайда уьбхюз Дагъустандиз гъюз хъюгънийи. Дурарикан гизафдар ватанаш’валин буржи тамам апIуз чпин хушниинди гъафидар вуйи. Чпин тереф Урусатдин ярхла йишвариъ яшамиш шулайи аьдати агьалйирира дибиснайивалин гъавриъ хьувал дагъустанлуйириз важиблу вуйи ва аьхю кюмек гъабхьнийи. Хъа му женгнаъ гизафдари чпин жанарра дивнийи. Ухьу ихь фикриъ, кIваъ милицияйин гъуллугъчйирин, Урусатдин Армияйин эскрарин, чпин эскервалин ва ватандаш буржи тамам гъапIдарин ччвурар уьрхюрахьа.

Террористариз аькси вуди гъуху операцйириъ дирбаш’вал ва игитвал улупу 7 дагъустанлуйиз «Урусатдин Игит» ччвурар тувна, дурарикан 5 касдиз – йикIбан кьяляхъ. Заан Казанищейиан вуйи Закир Даудовди, АнсалтIайиан вуйи Гьяжимурад Нурахмаевди, Новолак гъул’ан вуйи МутIай Исаевди, Андийиан вуйи Муртазяли Къазанялиповди, Кулийиан вуйи Халид Марачуевди Ватандин азадвал бадали варитIан багьаллу кьимат – чпин уьмрар – тувну. Кегер гъул’ан вуйи Урусатдин Игит Загьид Загьидов ва Годоберийиан вуйи Урусатдин Игит Дибир-Гьяжи Мягьямедов игитариз лайикь уьмур хъапIри яшамиш шула. Дурари ва варжариинди гьацдар касари Дагъустандин намус ва Урусатдин сабвал гъюбхну. Думугандин женгариъ иштирак гъахьи 1988 касдиз Урусатдин Федерацияйин орденар ва медалар тувна.

1999-пи йисан августдин 27-пи йигъан Мягьячгъалайиз РФ-йин Правительствойин председателди лихурайи Владимир Путин гъафнийи. Думу меркездин аэропортдиан дишла БотIлих райондиз гъушнийи. БотIлихдиъ митингдиъ Урусатдин Правительствойин кIулиъ айири къайд гъапIганси, дагъустанлуйири Кавказдин агьайлирин гьякьлу хасият, жилирвал, дирбаш’вал, кьувват улупну. БотIлихдиан кьяляхъ гъафиган, В. Путинди Мягьячгъалайиъ совещание гъубхнийи. Душваъ федералин гьюкмин терефнаан Дагъустандиз кюмек тувбан рякъярикан кидибтнийи. «Дагъустандиз яракь хьади гъафи инсанари мушваъ яшамиш шулайи инсанарин намуснак дериндиан кярхну, гьадму вахтнахъан мина бандитар магълуб гъахьну», – къайд гъапIнийи Владимир Путинди.

Сентябрин 15-пи йигъ улубкьайиз Буйнакск райондин Къарамахи ва Чабанмахи гъулар, Новолак райондин аьтрафарра вари халкьарин террористарихьан азад гъапIнийи.

Дагъустандиин вари халкьарин бандитар алжагъбан натижайиъ 48266 касдиз зарар гъабхьну, ватандаш 129 касар гъийихну ва 379 касдиз зийнар гъахьну. Урусатдин МВД-йин айтIан кIушмарин 109 гъуллугъчи, РД-йин айтIан ляхнарин 53 гъуллугъчи гъийихну. Дурари варидари ватан бадали женг гъубхну. Дявдин женгариъ ЦIумада, БотIлих ва Новолак районарин 32 гъулаз, гьацира Буйнакск шагьриз аьхю зарарар гъахьнийи. 10765 хулариз зарар тувнийи, 4263 хулар гъадаргънийи. Дявдин женгарин натижайиъ гъахьи зарарари саб миллиард манаттIан артухъ тяйин гъапIнийи. 30 агъзурилан зиина дагъустанлуйир чпи яшамиш шулайи йишвариан гьергну гъушнийи.

БотIлихдин гъагъи гьядисйир тарихдиз гъушну. 20 йис улихьна мусибатнакк ккахъу йишвариин даргънайи хуларин цалар, инсанарин кIван хажалат гъубзну. Инсанарин ислягь уьмур чIур гъапIу бандитарихьан чIуру кьастар кIулиз адагъуз гъабхьундар.

1999-пи йисандин гьядисйири ухьуз туву ужуб дарс – ухьу сатIиди вуйиган, ухьу кьувватлу вуйивалин гъавриъ ахъувал ву. Ухьу дидкан саб вахтнара кIваълан гьархну ккундар. Душман терг дапIну, Дагъустандин халкьари дюн’яйиъ урусатдин политикайин аваза за ва республикайин ад мюгькам гъапIну.