Инкъилабдиз улихьна вуйи табасаран литературайиъ диндихъди аьлакьалу эсерарин гъатну лайикьлу йишв дибиснади гъабхьну.Зюрдгъярин Гьясну ва дугъан бай Гьяжимягьямедди, Зюрдгъярин Гьяжи-Сяидри (I), Гурхъарин Зиявутдинди, Халгъарин Наврузбег-эфендийи ва ччвурар мялум дару авторари ислам диндикан, шариаьтдикан, Кьур’андин ва гьядисариъ алахьру сюжетарикан, дюн’яйин фанаваликан, ибадат дапIну ккуниваликан назмар, кьасидар, турки ва жара жанрариъ дидикIнайи эсерар яратмиш гъапIну. Советарин гьюкум гъурмиш гъабхьихъанмина табасаран литературайиан диндин тема марцциди гъудубгну, хъа эгер дидихьна илтIикIурушра, авторари анжагъ тянкьидвалин хасиятнан эсерар дикIури гъахьну. 1990-пи йисарихъан му лайикьсузди литературайин сягьнайиан терг дапIнайи тема яваш-явашди табасаран авторарин эсерариз хътабкуз хъюгъну.

Сарпирди диндихъди аьлакьалу темайиз цIийи деврин табасаран литературайиз унчIв абццур Заки Дашдемиров ву. Гъи газат урхурайидар дугъан 1990-пи йисариъ гъибикIну «Имтигьян» китабдиъ тувнайи авторин кучIвбан гафнахъди ва бязи эсерарихъди таниш апIурача. Авторин эсерарин орфография ва пунктуация дигиш дарапIди туврача.

 

Заки Дашдемиров
(1930-2016)

Васиятнама

Ассаламу гъялайкум, гирами мусурман дин-гъардшар ва чйир! Гьаму китаб гьапIруб ва фициб вуйкIан дупну мид’ина эгьемиятвал алди хьивализ Аллагь учвкан рази ишри, Аллагьди ичв гунгьарин гъяфв апIри! АМИН!
Йиз дакьатназ гъилигси ликар алдагъури, ичв арайиъ кIул цIихи дапIназа ва саб хайлин кагъзариин жвуван кьаламра гъилибхунза. Натижайиъ фу гьясил гъабхьнуш, дидкан фикир апIбан ляхин адар. Гьарсаб ляхин игьтияж’валилан асиллу шула. Деврихьан жвуван уьмур жара апIуз шлуб дар. Деври узу илкIси чвIуркьури гъахьну. Деври жув’ин илипури гъабши гьар са-саб гъагъи, учIвру гьисс гьамус гьаму кагъзиина илипбиинди узхьан жара шула. Гъагъиди «ухьтт» алдабхьбиинди гьадмукьан кIваз рягьятра шулайиз. Жвуван юкIв илцифрувалтIан зурба игьтияж’валра инсандиз шлуб дар.
Гьямд ибшри Аллагьдин кьудратлувализ! Швнубна сабан, угъри – кугъри, швнуб жюрейиинди Чав узу уягъ гъапIну. Иллагьки, жвувсир зяиф лукI «Имтигьян» ччвур алди гьаму китаб бикIбаз Чахьан вуйи Илгьамдиинди узу теъминра гъапIну. Му китабдин бязи месэлйири, йиз гъубшу уьмур ккирибгъури, жвуван улигь дибккра ва узу гизаф гьялакра апIура. Яни Аллагьдин кьагьрихьан узуз гучI ккипра. Дугъриданна, нефсна шейтIан шерик духьну, дурари узкан чпиз ккуниб апIури гъахьну. Натижайиъ гьамциб жавабдар уьмрин рякъюъ гизаф йишвариин йиз ликра ккутIубччвури гъахьну, мелзра:
1. Аллагьу Тааьлайин гьюзурнаъ, лайикь вуйибси, йиз кIваъ Имандин паквал, тIяаьтнаъ марцциди заминвал гъабхьундар. Астагъфируллагь!
2. Ихь Табасаран къурулушдиъ гьял дапIну ккуни месэлйир, ачмиш дапIну ккуни «жавагьирар» гизаф айи. Гьадрарикра жвуван пай гъабхьундар. Ва саб хайлин жвуваз тялукь вуйи гьял апIбарилан узу лап гъафилвалиинди улдучIвури гъахьну.
Жвуван аькьибат фициб хьибдин, мялум вуйи ляхин дар. Гьял-гьязирнаъ йиз кIваъ удубкьнайи эрзиман жвуван багъри халкьдигьна гюрюшмиш хьивал ву. Фицики, инсан аьзарлу даршиш, дугъу духтир агурдар. Узу гунгьари карцIбиинди аьзарлу вуза. Узуз аьгъюди ва аьгъдардира жвувккан инжиг гъаши касар ашул. Аллагь бадали дицисдари узуз аьфи апIивалик умудра кивраза.
Магьа, гъи жвуван намуснан улигь гъагъиди кIул ис апIураза, гьякь даргагьнаъ тубакарра вуза. Анжагъ, узусир гъафилди уьмур ккадапIу, гунагькар лукI, белки, хъана ашул дупну, гьаму «васиятнамайиинди» гьарайра апIураза. Гьелбетда, гьар фунуриз чав деету нукьсанваларихьан гучI гъабшиш, думу касдиз му гюрюшмиш хьивалин мянара бихъур. Анжагъ гьацир кас ву жвуван гъалабалугъвал абхъу кIвакан хабар шлурра. Хъа саб гунагьнан гьяракат чак дярябкърайи «бахтаврарра» ашул.
Гьадрарихьанра гьаму исихъ улупурайи дерди-гьялин тIяаьмра дадмиш апIуз гъабхьнийиш, гьай аман, фукьан ужуйи шлийда! Аннамиш апIру марцци, сагъу аькьюл туври ухьуз Аллагьди! АМИН!

Уьмрин баядйир

«Инсанди чан жигьил вахтна азад вахт
ГатIабхьура мянасузди, гъафилди» –
Пайгъамбарин му гьядиснаъ а гьикмат,
Гьисс апIруриз лап тясирра апIиди.
Саб юкIв вуйиз дигиш даршиди имбуб,
Лал гъабхьну мелз, гукIни гъахьну хиларра.
АпIру гаф-чIал, гьар фунубра нукьсануб
Шули, жигьил вахтар гъюра кIваина.
КIуйза, ликар фици дивру явашди,
Дагъдин кьуназ ухшаруб вуй йиз юруш.
Хъюгъиш, зимзран ликра илибтIуз шули,
КIарч гъибисиш, аьжуз апIуйза гамуш.
Савадсуз ву кIурдай узуз сарира.
Гьевескрари хъирчри шуйзухъ мисалар.
Иксар, игрикар аьгъдарзуз фйир вушра,
Амма жавабариз вуйза аьяндар.
Дадабгъну йиз улигь дипишра спутник,
Фу фтихъ хъивруш, мяна фу вуш, бихъуйзуз.
Узу даршра дурхнайи аьлим-физик,
Аллагьди гьациб пай тувнишлийузуз.
МакIанки, хуб яв тярифар дапIнава,
Аьгъдаршулвуз, узу фукьан авам вуш,
Гъийин девриъ гъагъи уьзур даринхъа:
Багъри чIалтIан аьгъдарди, кIул вуйиз буш.
Мушваъ адар усалвал, я дирбаш’вал.
Шлиз фу тувнаш, такьдир Халикьдинуб ву.
КIваъ дарибшри азгъунвална хаинвал,
Вари гъилмар хътIюкъру «жадуйир» гьадрар ву.
ГьапIхьа? Уьмур кьяляхъ гъюруб дар сарун.
Даршлий жвувсир тIябиаьтдин чархачи.
Сар АЛЛАГЬ ву,
Вуйир Чав ГЬЯЙЙУ-КЬАЙЙУМ.
Гьямд ибши Чаз, дарза Дугълан аьрзачи.

Уьмрин суфатар

Себеб фу вуш, инсанар
Швнуб жюре духьна, гьяйиф.
Вердиш духьна бязидар,
Чпи апIури чпин тяриф.
Шилгьан шулу жин апIуз
Нукьсанар Аллагьдихьан?
Хъюгъру чпин тяриф апIуз,
Фу-вуш ккунди халкьдикан.
Аллагьдин кьудратлувал
КIваъ абхъу кас гукIни шул.
Дугъахьна марцци аьмал
Адру жвувсир аьжуз шул.
Инсанвализ хас вуйи
Дережайиз рукьру кас,
Даршул сарра, эгерки
Бугъмиш апIуз даршиш нефс.
Гьаддиз йиз нефс писламиш
АпIураза, шлубкьан.
Нагагь учву «гьаз» гъапиш –
Далилар а, ккунибкьан:

*****
Йиз нефсди гьапIнуш узкан,
Гъибрат гъадабгъ,
дин-гъардаш!
Яв нефсра ву яв душман,
Уягъди гъуз, дин-гъардаш!
Айрандиз «уф» апIур кIур,
Убцру никкди гъургури.
«Улар ади махьан кур»,
КIури шулу абйири.
Улихь хьайир гъяд шул кIур
Кьяляхъди гъюру касдин.
«Гьамшвхьан ихтият йихь» кIур,
Кьараъ ликар арсури.
Йиз гъафилвал гьар йигъан
Шлубкьан яв кIваин апIин.
«Аькьюл-аькьюлсузрихъан
Дубгъур», кIури шулдарин.
Узу наан алдакнуш,
Гьашвхьан ихтият апIин!
Узу наан фурс гъапIнуш,
Гьашв’ин яв кIул ис апIин

*****
Яр-дуст, мярифат адарш,
Уьмрикан файда адар.
Дерди-гьялиз дин гъардаш
Дициб девлетра адар.
ГьапIхьа, Пейгъамбрар имдар,
Халкьар йишв’ина хуз шлу.
«Авам, тахсиркар имдар.
Вари аьрифар гъахьну».
Жвуван дерди гьял апIру
Шерик ккуни вахт вуйиз.
Дин гъардшарин хил бисру
Ният кIваъ удубкьнайиз.
ГучIури айкIан, чпира
КарцIур, кIури, узухъди.
Жюрэтлувал айир кIваъ
ЦIигъна гъягъюр дустрахъди.
ЧIудримаргъ дар, тупмаргъ дар
Дин гъардшарин алакьйир,
Базарариъ бихъруб дар,
Инсанвал-гьа! Тув фикир.

*****
Бурма тIапIси, саф апIур
Дин Исламди ихь юкIвар.
Мягъшар йигъан даягъ шул,
КIулиз гъубхиш му йикьрар.
Гъач кьюреддин дар юкIвар
Саф апIухьа, дин-гъардаш!
Сар-сариз урцру нивгъар
Бахш апIухьа, дин-гъардаш.
Хялар гъюри-гъярайи
Карвансарай ву Дюнъя,
Милин гъабхуз шулайиб
КьатI агъ ву, дарш фукIара.
Уьмур ву саб тамаши,
Бязидариз улупру.
Ваяки «кьутна варчи»
Бязидарин кIул убччвру.
Уьмриин гьяйран жвуваз
Фагъирин агь дийрибхьур.
Кьазайиз аькси жвуваз
Гъярши-Рягьман дидрихъур.
Уьмриин гьяйран махьан.
Аькьибат аьжал ву, дуст!
Гъафил махьан, фурс мапIан,
Уьмур рябкъру нивкI ву, дуст!

*****
Гьахъри имдар му девриъ
Дерди гьял апIрур жвуваз,
Урччвуз хъюгъру дишлади
Мелзниинди гъайри кас.
Шерик гъашиш му касдиз,
Жвувра гунагькар хьибди,
Дици дар, яваш, гъапиш,
Жвув мугъаз душман хьибди.
Иман камил вуйи кас
Тахсир кадру дустагъ ву.
Кючйиригъ рябкъруб дугъаз
Хпиш’ван гъяцIли жасад ву.
Гьамцдар гъагъи аьзарар
Гизаф ахьра арайиъ.
Мярифат-гьюрмат имдар,
Шагьрариъ, я гъулариъ.
Аьхюр-бицIир имдрувал,
Заманайин курвал ву.
Жвув фаркьлуди рякъивал –
Думура азгъунвал ву.
Малайик дар му гафар
Ичв улигьна хурайир.
Гьар фунуртIан гунагькар
Вуза, чара дубгнайир.
Жвуваз адаршра тувуз
Гьииб ву вягъз-насигьят.
Кюмек даршиш, читин ву
Тяйин апIуб гьякьикьат
Уягъ апIин, кугъ узук.
Гьякь гюзги ву дин-гъардаш.

*****
Аллагь уьчюн саб игьсан
АпIбан ният увуз аш,
Улукь уз’ин, фурс мапIан,
Деъхьа кьюред машна-маш.
Суракьнаъ гъуз, белки, йиз
Вяда багагь дубхьнашул…
Иб алди гъуз, белки йиз
КIуру саб гаф-чIал ашул.
Магь увухьна, бис йиз хил,
Йикьрарнаъ гъуз,
дин-гъардаш!
Марцциб вуш ихь уьмрин шил,
Хъана рукьархьа, гъардаш.
Магь увугьна, бис йиз хил.
Иман юлдаш апIри, йип.
Мудубган яв абин шил –
Аллагь СартIан адар, йип.
Дерд мизиган йиз кIулихъ
Зул Жалализ гьямд апIин.
Йибхьури йиз ибарихъ,
Ясин тилават апIин.
ЙикIру йигъан дин-гъардаш
Яракар шул фунуртIан.
ГьапIхьа, эгер кьисмат дарш,
Такьдир ву Аллагьдихьан.
Дерд мизиган йиз кIулихъ
Йиз вяда вуш, гьаъдива.
Гьаму зяиф бейтарихъ,
Узуз аьгъюб, хъюрхдива.
Гъафил махьан, накьварихъ
Му Васи кIваин апIин!
Узу айи гъядрарихъ
Гьаму бейтар вягъз апIин!

*****
Вари гъушу ва гъягъру
Рякъ’ин апIин узура.
ЧIубна гьацIсиб гъван хъубсну,
Лишан дибкк накьвдиинра.
Жвув хъиршур ву йикIузди,
Чара айиб дар дидиз.
Узу ккахъди ялгъузди
Накьвдиъ ммункар-ннакириз.
Рюгь жасадназ гъибди, кIур,
Зурба гьикмат даринхъа!?
Накьвра дюзмиш хьибди, кIур,
Фици дуфнаш жвув чахьна.
Шлиз фу гьарай апIуза?!
Хъуркьрур айин йиз
дерднахъ?!
Гъи дарабгиш саб чара,
Уьмур гъюруб дар кьяляхъ.
Мункар-Накир загьир шул,
Гьирхур: «Мягъбуд фуж вуяв?»
Суал-жуваб асант шул,
КIура, Иман пак вуш яв.
Уьмрин эвез гьял апIру
Гьациб йигъ хъа инсандихъ.
Гьадму йигъхьан гучI адру
Бай даришри абайихъ.
Хъугърадаш му гафарихъ,
Гъит, узккан инжиг махьан.
Хъугърайирин Кьур’андихъ
Гьарай утIубччвур кIваан.
Мушваъ адар шак-ккуман,
Гьикмат Аллагьдинуб ву.
Гьарсар касдин аьмалнан
Гьякъи чагьна рубкьруб ву.
Тувбакар йихь, уягъ йихь!
Аькьибат яв мапIан пуч!

*****
Узкан ккуниб, ахс апIруб
Аш йип-гьа яв, дин-гъардаш.
Гъабхьнуш узкан гиран шлуб,
Гъяфи ибшривуз, гъардаш.
Гъяфи вуйиз, пай апIин.
Узу аьгъюкьандариз.
Гъяфи ибшри чпиз узкан
Инжиг гъашикьандариз.

Гьюрматлу дин-гъардшар, чйир ва гьацира вари мусурман агьалйир!
Заан вуйи, Маргьяматлу ва Журматлу Аллагьу Тааьлайи учву дугъри рякъ’ин алаъри. Заманайин гьюссудваларихьан, ичв нефсарин гьярисваларихьан, намерд касдин чиркин гъиба-бюгьтандихьан Аллагь (с.т)йи эмин апIричву.
АМИН!
АЛГЬЯМДУЛИЛЛАГЬ!
ФАЛГЬЮКМУЛИЛЛАГЬ!!!
Шагьидвал апIураза – ЛАИЛАГЬА ИЛЛАЛЛАГЬ!
Ва хъана шагьидвал апIураза – МУГЬЯММАДАН-РАСУЛУЛЛАГЬ.
АЛЛАГЬУ АКБАР!