Мегьемер Гьяжиибрагьимов, Ккувлигъ гъул

(Ихтилат)

Гъахьиш уву сабурлу,
уьмур шул яв абурлу.
(авторин гафар)

Гьялимдиз машин гъадабгъуз ккунди гизаф вахт вуйи. Гагь пул гьубкIри гъабхьундайи, гагьсана кьабул шлубсиб машин раст шуладайи. Ужуб ригъ али йигъан магьа Гьялим хъана машинарин базариз дуфнайи. Машинарин, инсанарин арайиъ лицури, мугъан саб сяаьттIан артухъ вахт шулайи. Бегелмиш шлубсиб машин хъана рябкъюрадайи. Аьхирки, сар жигьили мугъан гъвалахъ, «магьа увуз» кIуруганси, лизи йифсиб рангнан «Тойота» машин дебкку. Кьялхъян гюзгдиин «продаётся» кIури дибикIну, кагъазра алабснайи. Гьялимдиз машин кьабул шулу, аммаки дишлади багахь гъахьундар: кьимат гизаф пуз мумкин ву, – фикир гъапIну дугъу. Мугъан юкIв гьялакди либхуз хъюбгъю. Фикрариинди Гьялимдиз учв машиндин рулихъ рякъюрайи. Гьамциб машиндиъди гъулаз дуфну, чан хуларин улихь дебккну, жигьилар уч духьну, тярифар апIури, «либхуз сагъвал тувривуз, Гьялим» фикрари мугъан юкIв шад, маш ачухъ апIурайи. Фукьан чаз машин кьабул гъабхьнушра, Гьялим вижнасуздиси машиндин эйсийин багахь духьну, суалар апIуру: «Машин масу туврана?» «Кьимат фукьан кIурава?» Гьялимдихь хьайиб кьюдварж агъзур вуйи. «Юкьудварж агъзур, исина ктучIвурдарза» кIуру жаваб чаз гъеебхьган, Гьялимдин машнан рангар дигиш гъахьнийи. ЧIалкьан дарпиди, му машиндихьан гьудучIвуру. Ярхлаанси хъана, машиндиз лигури, дийигъуру. Машиндилан жара касар илтIикIуз хъюгъган, Гьялимдин юкIв хъана гьялакди либхуз хъюбгъю. «ГьапIнура машин гъадабгъурза, таниш касар базариъ ашул, бурж апIидиза», – фикрар кIулиз хури, Гьялим зарб кади инсанарин, машинарин арайиъ тIиркIуз хъюгъю. «Гьамкьан пул узуз шли тувидихъа? Гьарсар кас чан гъуллугъ ади дуфнайир вушул. Тутрувур сарира узуз мукьан пул!» – фикрари Гьялим тюнт апIурайи. Гьаму арайиъ мугъаз гъунши гъулан туканчи Мисрихан халу рякъюру. Пагь, Гьялим фукьан рази гъахьундарин! Багахьна душну, дугъу, гьерхуб-хъерхуб дапIну, чан гъуллугъ Мисрихан халуйикна кIуру. Мисрихан гизаф жумарт юкIв айи кас вуйи. Мугъкан чпин гъуландарра, гъирагъдиан вуйидарра разиди шуйи. Му касдиз тямягькарвал фтиз кIуруш аьгъдайи, гьарган кюмекнан хил гьачIабккуз гьязур кас вуйи.

Чан тукандиз лазим вуйи шей’ар гъадагъбан кьяляхъ Мисрихандихь Гьялимдин гъуллугъ тамам апIуз шлубкьан пул хьмийи. Гъирагъдихьинди гьудучIвну, Мисриханди Гьялимдихьна кьюдварж агъзур манат пул туву ва, улихь ккимиди, машинра мубарак гъапIу. ГьудучIвну гъягъюрайири «сарна сарди машин гъадабгъуз гъюруб вуйин хъа, Гьялим» кIури, Мисриханди чав чакди фикир гъапIу.
Гьялимди машин масу гъадабгъуру. Мугъан шадвалин кьадар адайи. Кагъзик ухди-ухди фу-вуш дибикIну, думу паспортдин жилдракк ккиву. «Мисрихан халу алахъиш, тувидиза», – чав-чакди гъапи Гьялимди. ФукIа хьтарди хизандихьна гъягъюз даршул, кIури, Гьялимди хьимбу пулихъ тадарукар гъадагъуру ва, хябяхъ хьайиз гъулаз хъуркьдиза кIуру ният ади, рякъюъ учIвру. Шагьриан гъулаз йирхьцIур километр манзил айи. Гъулаз хъуркьуз йицIуб километр имиди Гьялимдин юкIв зарбди либхуз хъюбгъю. Кми-кмиди кIул’ин улубчIвури Гьялимдин гизаф вахт вуйи. Мугъу рякъюн гъирагъдихъ, булагъдин багахь машин дебкку. МичIли штухьди машар-хилар дижикIну, чру майдниин рягьятвал йивуз дахъу Гьялим сарун гъудужвундайи. ЦIиб арайилан чан «Газель» машиндиъди мина Мисриханра раст гъахьнийи. Гъябкъю аьгьвалатниин тяжуб гъахьи Мисриханди сифте «Скорая помощьдиз», хъасин полицияйиз зенг апIуру, хъа учв, чахьан апIуз шлу кюмек аш, «Гьялим! Гьялим!» кIури, хъана дугъахьинди гъажаргъу. ЦIиб арайилан духтрарин машин хъубкьу, аммаки дурарин кюмек лазим гъабхьундайи – Гьялимдин юкIв либхури имдайи.

Саб-кьюб сяаьт улихьна машнаъ шадвал ади машин гъадабгъуз чахьна пулин кюмек ккун апIури дуфнайи Гьялим уьмриан душну гъяркъган, Мисрихан фу кIурушра, гьапIрушра мюгьтал духьнайи. Духтрари майит чпин машиндиъ иву ва пашман хабар хьади рякъюъ учIву. Полицияйин гъуллугъчйири Гьялимдин машин чан эйсийин гъулазди хъапIну гъягъруган, Мисриханра дерд-хажалат кади мурарин кьяляхъди гъягъюру. Саб хьуб километр манзилилан мурарин рякъяр жара гъахьну. Мисриханди чав буржди туву пуликан фикрар апIури адайи. Дугъу пул тувруган, шагьидариканра фужкIа хьтайи. Гьадму пулин чаз зарар шулушра, Мисриханди дидин гафар апIуз чаз гьичра ихтияр туврадайи. Хъа йигъан Мисриханди, текелифназ гъягърударихъди душну, Гьялимдин адашдизна дадайиз, дугъан хпир Эсмирайиз, башсагълугъвал ккун гъапIнийи.
Хянаъ дебккнайи машиндиз лигурайи жигьилари, Гьялимдиз гьамциб машин гъадабгъуз пул ади гъабхьнийкIан, кIури, явашди гафар апIурайи. Эсмирайиз чан жилирикан айи дерднахьан машин рябкъюри адайи. Гьамкьан цIийи машиндихъ улар духьну, амма думу либхуз кьисмат дархьи Гьялим мугъан фикриан удучIвурадайи. Эсмирайин, ишбу, уларин акв кьит дубхьнайи. КIул чахъ хъпехъури адайи. Багахьлуйир, сабур туври, насигьятнан гафар кIури, Эсмирайин гъайгъушнаъ айи. Бедбахтвалиъ гьаци духьнура ккунду.
Вахтарилан Гьялимдихь машиндихъ тувуз тамам вуди пул хьадруваликан Эсмирайира фикрар апIуз хъюгъю: «Пул наънан гъабгнийкIан? Шилхьан бурж гъапIнийкIан?»

Мисрихандиз Гьялимдин хал-хизан гизаф ужуди аьгъяйи. Гьялимдиз, «таксовать» апIури, гъазанмиш апIуз ккуниваликанра хабар вуйи. Гьаци вуйиган, бурж кьяляхъ апIбак миж кади, Гьялимдин хилиъ мугъу кьюдварж агъзур манат, гьяйиф дарди, ивнийи. Учвра гьамус гьапIрушра, фу кIурушра мюгьтал духьнайи. Гьамциб гъагъи гьядиса дубхьнайидарихьна, чан бурж кIваин апIури гъягъюб мугъан къанажагълу фикри, аькьвли кьабул апIурадайи. «Узуз кьюдварж агъзур манатдинтIан зарар дубхьнадариз, хъа дурарин кьимат адру ужудар чагълариъ айи жигьил, бицIидарин адаш, Эсмирайин жилир, абайинна бабан бай уьмриан душнадарин!? Ваъ, фукIара пидарза, йиз абйир-бабарин кIуллан садакьа ибшри», – дупну, Мисриханди сану му месэлайихьна хътадакуз кьаст апIуру. Аммаки тукандиъ мугъаз кюмек апIури шлу хпир Наринди чан жилирин хасиятнаъ дигиш’валар духьнайиб, фти-вуш дугъан кIваз аьзият туврайиб гьисс апIурайи, хъа гьерхуз афаллугъди вуйи.

Гьелелиг Мисриханди хпирикна буржди пул тувнайиваликан дупнадайи, дугъу сарун дарпиди гъибтуз кьастра гъапIнийи: гиран шлуганси му месэла гьял апIуб ярамиш шулдар. Мугъу вахт-вахтарик гизафдариз буржди тукандиан шей’ар масу туври шуйи. Гьамусдиз бурж кьяляхъ тутрувур каскьан гъахьундайи. Кьисмат каш, Гьялимдихьна туву пулра чахьна рубкьур кIури, Мисриханди учв яваш алауйи.
Вахтарилан Мисрихандиз нив-кIукди гьяждиз гъягърударин арайиъ Гьялимра ади рякъюру. «Йиз буржра кьяляхъ дарапIди, мугъхьан фици гьяждиз гъягъюз шулайкIан?! Мугъан гьяж Аллагьди кьабул дарапIур, аьхир. Чаз гъапIу гьюрмат Гьялимди гьаз ликриккан апIурайкIан?!» – фикир гъилибху Мисрихандин. Аьлхъюб кади дустарихъди гафар апIурайи Гьялимдиз Мисрихан халу рякъюру ва, думу чахьна рукьайиз, инсанарин арайиъ жин шулу.
Жандик гъалаб кадиси Мисрихан уягъ гъахьи. Хпири мугъаз нивкIукди «бурж» кIуру гаф гьаз гъапнуш, суал апIуру: ГьапIру бурж вуяв, Мисрихан, увук кайиб вуйин, даршсана яв жарарик?

– НивкIукди фу-вушра пуз мумкин ву дупну, ачухъ жавабнахьан Мисрихан ярхла шулу.
Хъа йигъан райцентриз гъушу Мисрихандиз тукандиъ, алвер апIури, Гьялимдин хпир Эсмира гъяркъю. Гьерхуб-хъерхуб апIурайиган, туканчийи Эсмирайи гъадагъу шей’арин кьимат гъапи. Эсмирайихь тамам вуди тувуз пул хьадарди гъабхьи. Мисрихан, чахь хьайи пуликан кюмек дапIну, уву тукандиз гъафиган, кьяляхъ апIарва сану дупну, удучIвуру.
Эсмира, бицIидариканра сар хъади, Мисрихан халуйин тукандиз гьаци вахтарик гъягъюри шуйи. Жвуван гъулаъ тукан адруган, гьапIру хъа? Сад йигъан душну чан бурж кьяляхъ апIидиза, чухсагъул чаз, кIури, Эсмира гъулаз гъябгъру машиндихьинди гъушу. Йишвандин нивкIари Эсмирайиз гьичра архаинвал туврадайи. Саб ражну Гьялимди, хпирикан гиран кадиси, суал апIуру: «Эсмира, ухьук кайи бурж гьаз кьяляхъ гъапIундарчва? Узу думу касдихьан жин шули аза. Машин хъапIуз нач шулазуз». Му нивкIу Эсмирайиз гизаф эсер гъапIнийи. – НивкIукдикьана Гьялимди гьаз думу касдин ччвур кIурадайкIан?
Гьялим кечмиш духьну йирхьуб ваз тамам шулайи. Эсмирайи шифоньериъ айи Гьялимдин палтар ачухъ гьавайихьна адагъну, ишубра гъюри, щёткайихьди марцц апIурайиган, мугъаз пенжгин гъултгъиъ паспорт ади рябкъюру. Гьялимдин шиклиз лигури, чпи сатIиди хъапIу уьмур кIваин шули, Эсмирайин уларихъна хъана артухъди нивгъар уч гъаши. «Гьаз мугъаз мициб жикъи уьмур кьисмат гъабхьнийкIан? Шубур бицIир узу фици аьхю апIуру? Кьабидаризра гьарган гъайгъу лазим ву». Гьамцдар фикрари Эсмирайин кIваз гизаф гуж туврайи. Гьаму арайиъ мугъаз паспортдин жилдракк ккивнайи кагъзин тики рябкъюру. Ккадабгъну лигуруш, му Гьялимди чан хилариинди дибикIнайи «шагьадатнама» вуйи: «Узу гъунши гъулан туканчи Мисрихан халуйихьан машин гъадабгъуз кьюдварж агъзур манат пул буржди гъибисунза. Гьялим».

– Яраб мугъаз учв ухди уьмриан гъягъруб аьгъю дубхьнайкIан? Даршсана гьаз гъибикIнийкIан? –сацIиб вахтна Эсмира гъах духьнайиганси дийигъну гъузу. Фици вушра (фикир апIурайи дугъу) гьаму кагъзин тикийи, Гьялимди пул шилхьан бурж гъапIнуш, жаваб тувра, кьюб гъапиб, Мисрихан халуйин заан инсанваликан шагьидвал апIура. Гьамкьан вахтна, швнубна-сабан алахънушра, пуликан саб гафкьана дугъу дарпивали Эсмира тяжуб апIурайи. Эсмира сижарабайихьна гъягъюру ва дугъан хилиз кагъаз тувру.
Кагъзик кайи гафар гъурхган, Гьялимдин адаш гафкьан даркIури, мюгьтал духьну, саб хайлин вахтна ккебехъну гъузру. Мугъура гьаму арайиъ Мисрихандиз айи сабурнакан, дугъан намуснакан, заан инсанваликан фикрар апIурайи.

– Машин масу тувурхьа, бурж кьяляхъ апIурхьа – кьатI’и вуди къарар адабгъу сижарабайи. Машин гъадабгърудар агури, лицуб герек дайи. Гизафдариз думу кьабул дубхьнайи, аммаки Гьялимдин хизанариз гиран шул кIури, багахь шуладайи. Чпин гъуншйириз машин масу тувну, пулра хьади, чан бицIи балин хилра дибисну, Эсмира Мисрихан халуйихьна гъягъюру. Мисрихан халура, Нарин халара, масу тувуз дубхнайи мутму къайдайиз хури, тукандиъ ади шулу. Жикъи сюгьбат апIбан кьяляхъ Эсмирайи кIуру: «Магьа, Мисрихан халу, Гьялимдихьна, машин гъадабгъуз, буржди уву туву кьюдварж агъзур манат, кIваантIан вуйи чухсагъул увуз ва яв заан инсанвализ! Гьаму хьуд агъзур манатра, райондин тукандиъ уву узухьна тувуб. Гьаз жиниди гъибтнийва, Мисрихан халу? Гьялимдин рюгьяри учуз фу кIури ашул? НивкIукдира дугъу узуз тюгьметар гъивунзуз. Имамдира накьварихъ гъапну кIурайики: «ЦIибди вуйи бурж каш, учв кIваан гъюруш, гьялал апIинай, аьхю бурж каш, багагьлу-йирикан кьяляхъ апIуб ккун апIинай» – кIури. Дугъривалихъ хъубкьруб адар, аьхир».

Нарин хала, мюгьтал духьну, шулайибдин гъаври даршули, гагь Мисри-хандихьинди, гагьсан Эсмирайихьинди лигури, дийигънайи. Хъасин, гъаври гъахьир, ккунивалихьди ацIнайи улариинди Мисрихандихьинди гъилигу. Гьамцир жумарт юкIв айи касдиз учв кьисмат хьуваликан апIурайи фикри мугъан уларихъна шадвалин нивгъар гъюз гъиту. Мисрихан затра гъаври шуладайи: «Шли гъапунвукна, Эсмира? Узу Гьялимдихьна пул туврайиган багахь фужкIа хьтайи, аьхир. Гъулаз гъяйиз думу кечмиш гъахьну. Шли гъапунвукна?»
– Чав, Гьялимди. Магьа чан хилариинди гъибикIу кагъзин тики. Гьяйифки, учуз думу кьандитIан гъябкъюндар!

Мисриханди, чак тахсир кайиганси, пул хилиз гъибису, хъа райондиъ айиган чав Эсмирайихьна туву хьуд агъзур манат бицIи балин хилиъ иву.