Умганат Сулейманова
Улихьна йигъари Дербент шагьриъ Халкьдин сяняаьтарин ва туризмдин колледждиъ табасаран миллетдин мукьмар ва мяъли уьбхбан рякъяр агбаз бахш дапIнайи серенжем кIули гъубшнийи. Думу серенжемдиъ саб жерге шаирар, музыка бикIурайидар, артистар ва гьацира жямяаьтлугъ касар иштирак гъахьнийи.
Дербент шагьрин табасаранарин милли культурайин автономияйин председатель, шаир Эльмира Аьшурбеговайи, думу серенжем ачмиш апIури, гъапну: «Эгер чIал – халкьдин рюгьнан хазна вуш, музыка халкьдин гьиссар ву». Дугъу гьацира ихь миллетдин музыкайин культура уьбхбан бадали, гъийин табасаран мяълийир-мукьмарик ихь миллетдиз хас вуйи лишнар ва тIяаьм гъузбан бадали, ухьу гьапIну ккундуш, уч духьнайидари чпин фикрар ачмиш апIуб теклиф гъапIнийи.
«Ихь улихьна вахтарин мукьмар ва марцци гьиссарикан, аку хияларикан, умударикан вуйи мяълийир фукьан уткандар даринхъа! – гъапну шаир Къизейбат Гьяжиибрагьимовайи. – Жалал Къурбановди Юсуф Базутаевдин гафариз апIурайи «Хьадукар дуфна» мяъли ичв кIваинди имишул. Думу вахтнан мяълийир гьацдар, табиаьтдихьна, багъри юрднахьна вуйи ккунивал ачухъ апIрудар, жюрбежюр темйириндар, инсанариз шадвал туврудар вуйи. Гьамус гьациб дережайиъди мяълийир арайиз адагъури имдар. Артистар, шаирари гъидикIу шиърар чпин гафарси ишлетмиш апӀури, мяъли гъибикIурин ччвуркьан дарпиди, сягьнайиина удучIвура».
«Концертарин дережа ис хьпан тахсиркрар ихь ухьу вухьа, – гъапну чан улхбаъ композитор Уружбег Аьлиевди. – Улихьган, концерт улупайиз, репетицйир апIуйи. Концертарин тешкилатчйир гьадму терефниин дилихну ккунду». «Саспи мяълийириъ гафар табшвихьди гъюржнайидарси гьиргъру, – гъапну композитори, гъийин мяълийирикан чан фикрар давам апIури. – Музыка гьяйвнар жаргъурайи талит дар. Дидик дициб гьяркат кипну ккундар».
«Мяъли чкиди апIру вахтна узу гафарин гъаври шулдарза, хъа думу гъалатIар кади апIру вахтна, хъял гъюри шулзуз, – чан фикир ачухъ гъапIнийи шаир Шюшеханум Керимовайи. –Кьюб мяъли гъапIу касдикан «машгьур устад» апIурайидари фу фикир апIураш, аьгъдарзуз. «Машгьур» кIуру гаф ихтиятди ишлетмиш гъапIиш ужи ву… Гьюрмат апIурча кIури, сар-сарин адар апIури, гъийин вахтна ихь культурайин дережа лап читин гьялнаъ ипна, арайиз адабгъурайи мяълийиз кьимат туврур адар. Аьхиримжи вахтна бикIурайидарин арайиъра газат, журнал, китаб хлиъ гъададабгъри, чпин артмиш’вализ фикир тувуз чалашмиш шули адрударра гизаф духьна».
Мяълийирин устад Бесханум Гюльмягьямедовайи чIиви сесниинди вуйи концертар тешкил апIуб теклиф дивну. Чан гъарашугъдин тереф дибисну, Аьбдуллагь Мирзакеримовди думу тема давам гъапIну: «Гъи концертар коммерцияйиндар ву. Дурар гъадагъа апIуз шулдар. Гьадрар ашра, ухьу чIиви сесниинди мяълийир кIурударин концертар гъахуз хъюгъиш, мяълийирин дережа за шулу. Сабсана: ухьу ихь айи композиторар дюрхну ккунду».
Табасаранариз композиторар цIиб-тIан адрувалин ва жвуван мукьмар яратмиш апIуб гъагъиди алабхъурайивалин гьякьнаан мялим ва гид-экскурсовод Алим Гюлевди лап аку фикир ачмиш гъапIнийи: «Пишекар композиторар адрувал хьуд йисандин арайиъ гьял апIуз шлу месэла ву. Ухьуз гизаф бажаранлу жигьилар ахьуз – дурар урхуз гьаърухьа».
ВаритIан ярхи ва вари терефар гьисабназ гъадагънайи улхуб жигьил шаир ва жямяаьтлугъ кас Жабир Мягьямедовдин вуйи. «Йиз фикрарикан кӀуруш, ихь чӀалниинди вуйи мяълийирин аьгьвалат ужи хьпан бадали, ухьу гьамцдар ляхнар дапӀну ккунду.
Саб гъапиб, ухьу мяълийирин ва мукьмарин аьхю тажруба айи устад касарикан комиссия тешкил дапӀну ккун – ихь артистари цӀийиди гьязур апӀурайи мяълийириз, вари терефариан деринди кьимат тувруси, хъебехъурайидариз ужуб-харжиб жара апӀуз кюмек шлуси. Гафар кӀурайи саягъ, мелзналан чӀалнан сесер кӀурайи саягъ… ЧӀалнан сесер кӀуруш, му лап аьхю бала дубхьна.
Кьюб гъапиб, сумчрарин мяълийир ва халкьдин культурайиз хас вуйи мяълийир къайд дапӀну ккунду.
Шубубпиб, халкьдин медениятдин сягьнайиина артист вуза кӀури удучӀвурайи кас, чав учв улупуз ваъ, чав халкьдин маш шулайибдин гъавриъ ади ккунду. Гьаци вуйиган, фуж вушра сягьнайиина деетуз хай даршул. Районарин культурайин управленйириъ, Дагъустан республикайин филармонияйиъ ва зиихъ къайд дапIнайи комиссияйиъ кьимат тутруву касар халкьдин культурайин гъуллугъчйир гьисаб апӀруб дар. ТIагърушназ артистар шлуб дар.
Юкьубпиб, сягьнайиина удучӀвурайи саягъназра фикир туврухьа: паш-палат, гьевеслувал, къамат, ялхъван. Артист халкьдин тарихдихъди, культурайихъди, халкьдин рюгьнахъди дюзди гъюри ккунду. Артист ихь жигьил наслариз нумуна ву. Жарадарин жафа икӀ апӀру, фонограмма ишлетмиш апӀру, чан халкьдихьна ва чӀалнахьна гьюрмат адру касдин сягьнайиин фу ал?
Сабсана: ухьу артистарин профсоюз тешкил гъапӀиш, ужи шул. Мясляаьт дапӀну, думу профсоюздин фонддик саб кьадар пул киври, чпиз мяълийир ктагъуз кюмек шлу дакьатар варидарин кюмекниинди уч апӀуз. Дидихъди сабси, жигьилариз машгьур артистарихьан дарс ва насигьят гъадабгъуз мумкинвал шулу.
Халкьдин мяълийир цӀийи алаиш, ужи шул. Гьяйифки, кьяляхъна вахтари зат кьимат кадру, «ичӀи» мяълийир кьадарсуз гизаф шула. Халкьдиз ужуб фициб шлуб вуш улупурухьа;
Ухьуз халкьдин ялхъван адархьуз. Фици адыгарин «Лъап’эрисэ», чеченарин «Ловзар», гуржйирин «Гандаган» милли ялхъвнар аш, гьаци ухьузра чан хатI айи, ихь жилиз, тарихдиз, халкьдиз хас вуйи лишнар кайи ялхъван ади ккунду.
Ав, анжагъ тек гьаму уьлчмйири ихь культура за апIидар. Думу кьюд йигъандин ляхин дар. Асас вуди, ухьу кӀул’ин дибисну ккунду: гъийин йигъан ихь культура ва мукьмар (мяълийир) айи гьялнан тахсиркрар ухьу вухьа. Шли-вуш фикир туврадар, шли-вуш «Йиз фу хъа?» кӀура; хъа фуж-вуш учв чав иштирак шула.
Ухьу айибдиз кьимат тувуз комиссия, профсоюз тешкил гъапӀиш, ухьу пул уч апӀуз дюз рякъяр гъагиш, композиторарра, кьавларра, мяълийирин устад касарра вари гьязур апӀурухьа», – натижа гъивнийи Жабир Мягьямедовди.
Республикайин табасаранарин милли культурайин автономияйин председатель Айваз Аьлихановди, музыкайихьна дикъатлувал за апIуз, ужудар пешкешар ади, варитIан уччвуб мукьам бикIбан конкурс гъабхуз ккайиваликан гъапнийи.
Гюрюшдиъ фукьандариз гаф туврашра, гъизгъинвал дабхърадайи, вардарин кIуруб гизаф ади, уьлдюбгъюрайи. «Гъи аьхюну пай артистари арайиз адагъурайи мяълийирик чан ччвур ва мяълийин ччвур дибикIну шулу, думу мяъли яратмиш гъапIу шаир ва композитор гьюрматсузди гьисабнаан идитуру. Гьадмура культурайин нукьсан ву. Дицдар гъалатIар деетури ккундар», – уч духьнайидарин варидарин гьамциб фикир вуйи. Ужудар теклифар уьмрин тажрубайиз илтIикIбан бадали, бязи месэлйириин ляхин ккебгъуз къарар адабгънийи.
Му гюрюшдиз теклиф вуди, гъюз дархьидари чпин фикрар дидикIну хъадаънайи. Узуз йиз макьала ихь композитор Мюгьюряли Аьбдуллаевди гъидикIу гафариинди ккудубкIуз ккундиз: «Ухьу метлеб дивну, мукьмар дикIру ва мяъли апIру бажаранвал кайидар агури ккунду. Жигьиларин арайиъ дицдар а. Ухьу дурарин юкIвариъ ихь культурайихьна ккунивал тербияламиш апIури, ужудар мукьмар дикIуз дурарик аьшкь капIри ккунду».
