Зубайдат Шябанова

Дагълу дишагьли… Думу зегьметкешра, хулан кейванира, дадара, хпирра ву. Думу аькьюллу, сабурлу, ужуб хасият хъайи дагълу дишагьлийихьан вари удукьуру. Хъа гьадму саб вахтна гъулан ва хулан ляхнарилан гъайри, Ватандин Аьхю дявдин далу терефнаъ гъилихдар, Аьхю Гъалибвал багахь апIбак чпин пай киву лайикьлу зегьметкеш дишагьлийир ихь гъуларин гьарсаб хизандиъ айи. Гъи узуз дурарикан сар, Хадижат бабкан ктибтуз ккундузуз.

Гьаму макьала гьязур апIурайи вахтна мялуматар уч апIуз кюмек гъапIу Аьйшат Ибрагьимовайиз чухсагъул мялум апIурача.

 

Йитимар

Гьяжимягьямедова Хадижат Шафиевна 1930-пи йисан Табасаран райондин Рушв’ил гъулаъ бабкан гъахьну. Дугъан дада Аьйна Рушв’ил гъулаз Шафи Ибрагьимовдиз Куркакк гъул’ан гъахир вуйи. Дурариз хьур велед гъахьну: шубур бай ва кьюр риш. Аьхюну бай Ватандин Аьхю дявди, ккебгъу вахтари гаш’валин уьзриан гъакIну, ва хьурпи велед духьну сад йигълан Аьйна халара кечмиш шулу. Бабкан гъахьи бицIи шур’ин Мильянат ччвур иливнийи. БицIи Мильянатдиз лигуб, хулан марццишин уьбхюб, хураг гьязур апIуб 10 йискьан бегьем дубхьну адру Хадижатдиин алабхънийи. Гьадму вахтна гъулаъ бицIир гъакIи дишагьли айи. Хадижатди бицIи Мильянат никк тувуз дугъахьна гъахури гъахьнийи. Гъулаъ Шафи халуйин чйирра айи, дурарин кюмекниинди йитимар яваш-явашди арайиз удучIвуз хъюгъю. Дархи дадйирира бицIидарин хасиятнаъ ва хизандин уьмриъ чпин шил гъибтну. Аьйна хала йикIбалан кьяляхъ, Шафи халуйи хьуб ражари хппар гъахнийи. Амма сар дишагьлийихъдира дугъаз бахт гъибихъундар. Гъи Хадижат халайин имбу багъри кьюрид чвйирра рягьматдиз гъушну, чи Мильянат Рушв’ил гъулаъ чан бицIину балин хизанарихъди яшамиш шула.
Ватандин Аьхю дяви ккебгъруган, Хадижат халайин 11 йис вуйи. Гъи дугъан 94 йис дубхьна. Амма, саки аьсир гъубшнушра, дугъхьан чан бицIи вахт, дяви ккебгъу йигъ ва чав гъизигу аьзиятарна гаш’валар гьархуз шуладар.

 

ЧIуру хабар

«Йиз 10 йис гъабхьихъанмина адашдихъди хутIлиъ, хяраъ лихури шуйза. ТIурин дибисну узу йицран улихьди гъягъюйза, хъа адашди, дуруц дибисну, хутIил хътабкуйи. Дяви ккебгъу йигъ йиз гъиси кIваин илмийиз. Вари гъуландар укIар уршвури, ккадагъури хярариъ айи. Учура хяр ккадабгъуз душнайча. Гьяйвниинди сар аьхю гъуллугъчи дуфну, варидариз гьялакди гъулаз гъачай кIури, дих гъапIу. Сар-сариз хабар дебккри, вари гъулаз гъафи ва саб йишв’ина уч гъахьи. Думу Хючнаан дуфнайи касди дяви ккебгънайиваликан хабар туву. Аьхю хппар, чпин кьамкьар урччвури, гьарйир апIури, ишуз хъюгъю. Дяви къурху, аьжал вуйиб аьгъяйзуз, хъа, вушра, мурар гьаз мици яманди ишурайкIан кIури, узу, набалугъ риш, сифте гъавриъ ахъри гъахьундайзу. Хючнаан гъафири жилариз дявдиз гьязур йихьай гъапнийи. Сад-кьюд йигълан райондиан гъулаз дявдиз гъахрударин сиягь апIуз сар кас гъафи. Сабпирди дявдиз гъул’ан ич адашдин гъахи чве, ич ими Эрзиман Мягьямедов гъухнийи. Кьюд йигълан гъулан саки 40 кас жигьил жилар дявдиз гъуху. «Душман терг апIурхьа, Ватан азад апIуз гъягъюрхьа!» – кIури, чпин хушниинди дявдиз гъягърударра айи. Дявдиз гъягъюз даккунди, яркврариз гьергну гъушдарра гъахьнийи. Дурарикан гъачгъар гъахьи.

 

Дявдин йисар

– Дявдин йисари хъана яманди лихуз хъюгънийча. Сабпи йисан хутIлариъ ужуб багьарра гъабхьнийи. Адаш дявдиз гъухундайи. Думуган гъулан председатель Мягьямед Фейтуллаевди Хючнаан гъафи касдикан ич адаш Шефи фронтдиз гьаърударин сиягьдик кадрауб ккун гъапIнийи. Мидлан гъайри, му тIалаб хьади председатель учв Хючназ военкоматдизра гъушнийи. Дугъу гьадушваъ ич хулаъ хьур йитим бицIир айиваликан, варитIан бицIир шинтак кайиваликан, гьацира адашдиз хутIлин, бахчайин ляхнар лап ужуйи аьгъюваликан ва дугъкан гъулаъ хайир артухъ шлуваликан гъапнийи.
Мягьямед Фейтуллаевдин кьяляхъ председателди Гьюсин Наврузов деркку. Думуган гъулаъ гизаф лазим дару ляхнар ккергъу. Жилар хъадру жигьил дишагьлийириз илзигуз хъюгъю. Сад йигъан Гьюсин Наврузов йивну гъакIну кIуру хабар утIубччву. Гьадму йигъан адашдиина шак дубхьну, думу дидисну гъуху. Адаш йицIуд йисаз дустагъдиъ итнийи. Думуган ич гьял лап пис гъабхьнийич. Йигъ-йишв дарпиди лихурушра, колхоздин терефнаан учуз гьаммишан илзигури шуйи. ИпIрубдихъ учу аьжуз апIуз хъюгъю. Амма учу аьзиятнахьан гучI гъапIундайча. Узу ипIрубдихъ, уьлихъ, саб каркаъ айи хюйихъ жарадарин халачайихъна гъягъюйза. УзутIан сад йисан аьхю чве Эскендери хьуд йисаъ айи бицIину чве Эмирасландихъди ярквраан гакIвлар хури, дурар уьлихъ ва жара ипIрубдихъ гьюдюхюйи. Яваш-явашди мадар апIуз хъюгъюнча. ИкибаштIан, мицистариинди бегьем мадар шулдайи. Гъулаъ айи адашдин чйирира, чвйирира кюмекар апIуйчуз.
КIваин илмийиз, дявдин йисари гъулариз аьхю харал шишлариинди мурслар гъахнийи ва дурарикан элжгар, атIнар урхуб ккун гъапIнийи. Гьар хизандигъна саб гьяфтайи 10 жут атIнар, 10 жут элжгар урхуз мурслар туву. Гьадмуган, эскрариз яракь бисуз, дид’ан йивуз гьииди хьуз, кьюб тIуб айи элжгар урхуз улупнийчуз. Гъуландари гьяфтайиз улупнайи кьадартIан варидари артухъдира урхури гъахьну. Азад вахт ккабхъубси ва йишвну, сарин хулаз уч духьну, лампайихъ атIнар урхури деуйча. Узу аьхю дишагьлийирихъди сабси ляхин апIуйза. Улупнайи кьадартIан кьюб-шубуб ражари артухъди дявдиз атIнар хътауйча. Думуган йиз 12-13 йистIан дайиз.
Дявдин вахтари гъуларин агьалйириин налогар иливну гъахьну. Яна хюни айидари хьуб ккило ччим, муртйир, хьа, гъеебццу йикк ва гьацира жара итIру сурсатар гьюкуматдиз тувну ккундийи. Адрудари масу гъадабгънура, думу налог тувуйи. Вари йишвариъ гаш’вал абхънайи. Табасарандиз, чпиз ипIруб абгури, даргйир, аварар, агъулар гизаф гъюйи. Гъуландари дурариз гъилицнацар кIуйи. Гаш’валина иццрушнари дучIурхнайи дурарихьинди лигруган, гучI шуйи. Гьар йигъан фуж-вуш дукIну дихъуйи. Гъачгъарихьанра гюн шулдайи. Иллагьки, хулаъ жилижви ва чпи уьрхюз ужур адру хулариз йишвну дуфну, мал-марчч, пеэр вари адагъну гъахуйи. Гъулаъ жилар адайи. Гьаддиз дурар кIубанди вуйи.
Хъа гъулариъ имбудар гизаф албагну шуйча. Сар дишагьли ктIерцциш, гьадгъахъандира лихуйча, дугъан бицIидариз лигуйча. Гъуландар саб хизанси албагну шуйи, шлиз фу гьубкIрадарш, пай апIуйи, гашди айириз ипIруб тувуйи кIваин апIура Хадижат бабу.

 

Дявдин кьяляхъ

– Фукьан писдар вушра, думу йисарра гъушу. Вари хутIлариъ айи хьадукран сад йигъан, дяви ккудубкIну кIури, хабар утIубччву. Гъулан председатели вари гъуландариз дих гъапIу. Гъулаъ шадвал ккебгъу. Шубуд йигъан гъул’ин далдабуна зурна алди гъабхьи. Колхоздин шубуб аьхю йицар дурккну, вари гъуландариз ипIруб гьивнийи. Саб-кьюб вазлилан гъулаз яваш-явашди дявдиан фуж сагъди, фуж лик ккадарди, фуж зийнариан кьюжал духьну, гъуландар гъюз хъюгъю. ГъушдартIан кьяляхъ гъафидар шубуб ражари цIибди вуйи. Дявдиан гъафирихьна вари гъуландар улукьуз, хушгел апIуз гъюйи.
Дявдин кьяляхъ йисарра гъагъидар гъахьну. Хъа яваш-явашди аьгьвалат ужуб терефназди илтIибкIуз хъюгъю. Рушв’ил гъул гизаф багълар, бахчйир хъайиб ву. Йимишар декабрин ваз улубкьайиз уч апIури шуйча. Гьадмукьан девлет айи жилар, мулкар вуди гъахьну му йишвар. Нирихъ, Лижва гъулан терефназди, йимишар ерццру завод хъайи. Гьадушваъ мишмишар, вичун чIукIар ерццури, Урусатдиз хътауйи. Дяхин, мух, нюрх убзуйи. Гьациб мублагъ ва девлету йишв’ин аливализ лигну, гъулаъ гаш’вал абхъундайи.
Узуз я бицIивахтна, я ришвахтна рягьятвал гъябкъюб дайзуз. Хьадукра хутIлар-бахчйирин ляхнариин, хьадну колхоздин йимишар, мейвйир уч апIури, укIар ккадагъури шуйза. Ккадабгъу укI кьял’инди хуз даршлу йишвариъ эплар апIуйча. Гъулхьан саб километр манзилнаъ нир гъябгъюра. Дидин гъирагъдихъди гужли укI шуйи. Гьадушваъ ккадагъу укIан эплар дапIну, кьюрдну колхоздин малариз думу кьял’инди хьади гъюйча, – давам гъапIнийи ихтилат Хадижат бабу.

 

Хизан

Хадижат Гьяжимягьяме-дова 22 йис яшнаъ ади чан эмейин бай Къази Гьяжимягьямедовдиз швуваз гъурхнийи. Къази, Рушв’ил гъулан юкьуд йисандин, хъасин ТинитI гъулаъ мектеб ккудубкIну, Мягьячгъала шагьриъ гъулан мяишатдин курсариъ урхури гъахьнийи. 1953-пи йисан дурариз сарпи велед, Нурмягьямед, шулу. Къази армияйиз гъахруган, Нурмягьямеддин 2 йискьан бегьем дубхьну адайи. Думуган Венгрияйиъ гъярхувалар духьнайи. Венгрияйин ругариин СССР-ин къушмарихъди миллетчйириз къаршу женгариъ Къази Гьяжимягьямедов шубуд йисанна миржиб вазли амийи. Гъулаз гъафир думу колхоздин ляхнариин лихуз хъюгъю – сифте МТФ-йин директорди, хъасин бригадирди. Дурариз 8 велед гъахьну: 5 риш ва 3 бай. Аьхюнур, Нурмягьямед чан хизандихъди Дагъустандин Огни шагьриъ яшамиш шула. Думу хайлин йисари мялимди гъилихну. Сефья Мягьячгъала шагьриъ, хъа Пери Къизлар райондин Черняевка гъулаъ, Аьйшат Рушв’ил гъулаъ мялимарди лихура. Сейбат Мягьячгъала шагьриъ яшамиш шула. Думу бухгалтер вуйи. Жамиля АхьитIна швуваз гъухну. Дугъу гьадму гъулаъ медпунктдиъ медсестради лихура. Селим кьюб институт ккудукIну, Астраханский областдиъ совхоздиъ кIулин мелиораторди лихури гъахьну. Думу рягьматдиз гъушну. Аьлди, автодорожный институт ккудубкIну, гьамус Орел шагьриъ чан офисра ачмиш дапIну, рякъяр апIру карханайиъ лихура. Хадижат халайин хизан аьхюб ва гизаф албагуб ву.

 

Пешкеш

Хадижат халайи пенсияйиз гъягъяйизкьан фабрикайиъ халачйирра урхури гъахьну. Хулаъра дуркьаригъ халача гъядарди гъибтурдайи.
«Гьадму совет вахтари, узу колхоздиъ варитIан ужуйи лихура кIури, сад йисан правлениейиан саб уткан ягълухъ тувнийзуз. Думу тай шубари гьарди нубатнахъди хъабхьри гъахьнийча. Сумчрариз, шагьрариз вая хяларди гъягъруган, йиз ягълухъ хъабхьрударин нубат дивнайи. Дявдин кьяляхъ гъулан шубарихъди мектебдин 4-пи классдизкьан гъурхнийза. Гьадму йисари узура, узухъди урхурайи жара шубарра, Хючназ хъади душну, комсомоликра каънийчу», – кIваин апIура Хадижат бабу.
Ав, Хадижат Гьяжимягьямедова гьаммишан лихрур, зегьмет зигуз ккуни дишагьли вуйи. Дугъу гьаци чан веледарра вердиш гъапIну. Къазира чан ляхниз жанра, юкIвра туврур вуйи. Райондиъ дугъан десте швнуб-саб ражари социалист талитариъ ударникар гъахьну, хил’ан хилиз гъябгъру пайдагъ гъадабгъну.
1990-пи йисари совхоз лап аьжуз дубхьну, вари кевшенар ичIиди дахьну айиган, Къази Гьяжимягьямедов кIулиъ ади гъуландари, колхоз ачмиш апIуз кагъзар гьязур дапIну, Мягьячгъалайиз гъягъюру. Думуган «Рушв’ил» кIуру колхоз арайиз дубхну, Къази председателди ктагънийи. Дугъу совхоз техникайихъди тямин гъапIу. Гъуландар вари ляхнариз удучIву. Нирар марцц гъапIу, цIийи гъелемар киву, укIар гъуршву, хутIлар хътарку, дяхнар гъурзу. Нирихъ хъайи рягъинра либхуз хъюбгъю. Гьарсаб хизандиз гьадму йисари ужуб бегьер гъабхьи. 1991-1992-пи йисари йимишар, мейвйир масу туври, колхоздиз лазим вуйи техника, бензин гъадабгъу. Гъуландари дяхин рябгъюри, артухъди вуйи хю Дербентдиъ масу туври, чпиз лазим вуйиб гъадабгъури вая хюйихъ гьюдюхюри гъахьну. Гьяйиф, 2009-пи йисан Къази халу кечмиш гъахьну.

 

Девир

«Гьамусдин жигьилар кьабулди вузуз. Дурари цIийи дараматар дивра, аьгъдруб дубгъура, цIийи пишйирин эйсйир шула. Гизафдар ватандин маракьар уьрхюри, хусуси метелеб айи дявдин операцияйиз гъушну. Деврин жигьилар ужуди вердиш дапIна. Гъулариъ пиянди лицрудар, гьитIибкIрудар амдар, жигьилар сар-сарихъди гъярхьну рякъюдар, ясана дишагьлийириз лазим дару гафар кIури ебхьудар», – къайд гъапIнийи Хадижат бабу.
Хадижат Гьяжимягьямедова гьамусяаьт чан улихьна йисари вахтсузди бедбахтвалин дюшюшдиъ кечмиш гъахьи балин ва швушван кьюр йитим худларихъди (шиклиъ) яшамиш шула. Дурариз Хадижат халайин риш Аьйшатди варибдин кюмек апIура.
Украинайиъ гъябгъюрайи хусуси метлеб айи операцияйи Хадижат бабан кIвак гъалабалугъ кипра. Дугъан хтул, Нурмягьямеддин бай МутIалиб, садпи йигъланмина гьадму женгариъ а. Дугълан гъайри, Хадижат бабаз 8 велед (сар кечмиш гъахьну), 26 хтул, 30 гудул ва сар цIудулра а.
Чаз саб жюрейин рягьятвал адарди лихури гъахьи му гьюрматлу бабан уьмур, ухьуз рябкъюрайиганси, лап гъагъиб гъабхьну. Амма чан чвйирин ва чуччун гъайгъушин зигувал сабпи йишв’ин диву думу дагълу дишагьли гьадму вахтарианмина гъийиз гьарсаб деврин игитси улупуз лайикьлу ву. Хадижат баб гьякьлуди Табасарандин Игит дишагьли вуди гьисаб апIуз шулу.