Умгьанат Сулейманова
ГъапIуб уьбхюб гьунар ву, дупна ихь абйирин мисалиъ. Ав, тикмиш апIуз, гьясил апIуз хайлин вахтра, кьувватра, пулин дакьатарра лазим ву, хъа дапIнайиб чIур апIуз вижнасуз касдин инсафсузвалтIан лазим шулдар.
Ухьуз рябкъюрайиганси, аьхиримжи йисари Табасаран район, Дербент ва Дагъ. Огни шагьрар кIваз хуш шлубси уткан шула. БицIидариз тамшир апIру майднар ккабалгура, багъар итра, мектебар ва жюрбежюр идарйир дивра, агьалйириз саки вари гъулайвалар яратмиш апIура. Ярхлаз гъягъюдархьа: улихьнаси Дагъ Огни шагьриъ «КIваин уьрхбан багъдиъ» гъелемар итну, шагьрин кьялаъ инсанариз рягьятвал йивуз сейир апIру ужуб парк дюзмиш дапIна, душваъ деуз кьасйир дивну. Хъа гьамус дурарикан, дюбгъну, рас дарапIуб саб-кьюбра амдар. ДумутIан савайи, паркариъ ва кючйириъ китIнайи йишвандин акварин плафонар, лампочкйир уьргъюра. Дербент шагьриъра гьаци ву, Табасаран райондиъра. ГъапIу ляхнарикан, гюрчег шей’арикан шикас ктрипуб гьеле-меле гъубзрадар.
ЧIяаьн ву халкь бикьуб!
Дупну ккундуки, гъи ихь арайиъ вижнасузвалин лишнар кайи инсанарин жергйир яркьу шула. Дици вуйивал ухьуз гьякьикьатдиъ гьар йигъан рякъюрайи дурарин эдебсузвалин натижйири субут апIура. Дицисдар касари апIру пис ляхнари имбу агьалйириз ва гьацира жигьил насил тербияламиш апIбаз аьхю зарар тувра. Му ляхин, йиз фикриан, хъюлакк дидисну, хаинкар касари апIурайиб ву. Гьаз гъапиш, гъи наан фициб дюшюш гъабхьишра, дидкан мялумат дишла сайтариъ ипра ва республикайин кIулиъ айидарихьнара рубкьура. Натижайиъ шагьрарин, районарин, гъуларин кIулиъ айидариз тюмбюгь тувру дюшюшар арайиз гъюра, дурари гъабхурайи ляхнизра машат шула. Мицисдар дюшюшарин асас метлеб фу-вуш, ухьуз варидариз мялум вухьуз. Амма ухьу, жямяаьтлугъ, ккебехъну гъузнахьа, сар шли-вуш, райондин кIулиъ айир кьабул дарури, дугъаз гъаршу касди ляхин-кар хъадру жигьилихьди дапIнайиб уьбгъюз гъитра. Ва дишла сайтариъ ипра. Инсанвал кайи касди, чIур дубхьнайи фонарь гъабхьишра, дюбгънайи лампочка гъабхьишра, жарариз рябкъяйиз дюз апIиди. Гьаз думу касди неззетниинди харжи мялумат сайтариъ ипраш, гъи дугъхьан гьерхрайидар адар. Гъачай му месэлайин гьякьнаан жавабдар ксарихьна илтIикIну, ихь агъсакъларра, гъулар-шагьрарин имамарра хъади, мясляаьтнан серенжемар гъахухьа.
БицIир духьну, хъа аьхюр шлуб ву
Ав, гъи ухьухьна жара уьлкйирианра кмиди туристар, хялар гъюра. Дурариз кьабул духьнайи ихь марцци юрдар – думу ихь маш, ихь дамагъ ву. Хъа ихь ляхнари, ухьу алдагъурайи ликари – жвуван ватандикан, ватанагьлийирикан гьаммишан чIурубтIан бикIуз чалашмиш даршулайивали – хяларин фикриъ фициб ухьухьна вуйи янашмиш’вал арайиз хура?
Учву фикир тувраш, жара уьлкйириъ дуланмиш шулайи ихь баяр-шубари, худлар-гудлари, гъяфатдин кIаж гъибихъишра, думу ипуз чIуруб-чIюрхюб абхьру кьути абгуру. Гьюрматлу ватанагьлийир, абйир-бабар, гъачай варидари, ухьу гележегдиъ ихь наслариз фициб инсанвалин нумуна ва фициб ватан гъибтраш, фикир апIухьа. Дарш, сан адрубкъан ичIи серенжемар гъахурахьа, гизаф гафар апIурахьа, амма арайиъ гьелелиг гьял шулайи месэлйир цIибтIан дар.
Гьамусяаьт мектебариъ урхурайи бицIидарин тятIилар ккергъна. Валлагь, саспи абйир-бабари урчIвуб вазлин арайиъ мектебариз гьаъри вердиш духьнайи чпин бицIидариин, гъи дурар ярхи йигъди хулаъ айиган, гюзчивал гъабхурадар. Улихьнаси Дагъ. Огни шагьриъ «КIваин уьрхбан багъди» кивнайи гъелемар уьргъюрайиган, дурарин бабарра багахь хьади гъахьну. Ухьу аьхиримжи вахтари ватанпервервалин темайиз бахш вуйи серенжемар кми-кмиди гъахурахьа, амма чIуру ляхнин улихьишв бисбан бадали, бицIидар аьхю шулайи хизанарихъди ляхин апIури адархьа. Ватанпервервалин серенжемарра, йиз фикриан, аьхю пай абйир-бабарихъди духну ккунду, гьаз гъапиш бицIир хизандиан гъюрайир ву.
Ихь бицIидарихъди ляхин гъабхурайи фукьан гьюкуматдин идарйир а. Йиз фикриан, дурари чпин ляхин лап зяифди ккабалгна. СССР-ин вахтна фици вуйи? Комсомолар, чпикан саб гъалатIнан ляхин ктабхъиш, дишла тешкилатдикан ктIурккуйи, ва му аьхю аьйибнан ляхинси гьисс апIуйи. Мялим хьайи йишвахь бицIидари лазим дарди гафкьан апIурдайи; думуган аьхюр-бицIир айи, гъапIуб уьбхюз аьгъяйи. Пионерарин, комсомоларин тешкилатари гъулариъ-шагьрариъ, ялгъузди яшамиш шулайидариз, яшлуйириз кюмек апIуйи, тахсир ктубчIву бицIирихъди ляхин гъабхуйи.
Хъа дициб тербияйихъди аьхю гъахьи бицIидари ихь ватанра, ухьу гъапIубра уьбхиди ва гъюбхнура ву. Гьяйиф, дициб инсанвал кайи бицIидар, жигьилар, аьхюдар ихь арайиъ йигълан-йигъаз кам шула.
