Гюлягьмад Маллялиев
Вижнасузвал… Инсандин хасиятнак мутIан чIуру лишан дибрихъур. Мидин гьякьнаан ихь халкьдин айту-йиъра лап ачухъди дупна: «Вижнасуз касдин сагъул дарпиди жигьилвал, салам дарпиди кьабивал гъябгъюр». Вижнасузвали, жвуван апIурайи ляхнихъан, хизандихъан, ватандихъан, милли культурайихъан… юкIв дурубграйивали аьсрариинди уч дапIнайи ирс, мал-девлет, гъуни-гъуншивалин мани аьлакьйир, камаллу аьдатар барбатI хьуз, марцциди дургуз гъитру. Мисалар ухьуз ихь гьар йигъандин уьмриъ алахьурахьуз. Гъайгъусузвали, вижна ктрували неинки ялгъуз инсандин, хъа гьацира бютюн миллетдин кьисматра архнаъ ипру.
Гъадабгъухьа ихь халкь. Аьлимарин китабарина аьгъяхьуз, табасаранарин тарих гизаф варлуб ва къадим заманйирианмина гъюрайиб ву. Амма гьаз-вуш гъи ухьуз кюгьне деврарин табасаран шаирарин, аьлимарин, ашкьварин, игитарин ччвурар таниш дархьуз. 17-пи аьсри яшамиш шули гъахьи Зирдгъярин Гьяжимягьмад, 18-пи аьсриъ яшамиш шули гъахьи ашукь ва шаир Кьалухъ Мирза… Сиягь хъдубтIура. Ухьуз таниш вуйи табасаран халкьдин имбу машгьур вакилар 19-пи аьсриъ ва гьадланмина вуйи вахтари яшамиш шули гъахьидар ву. Хъа мегер 17-пи аьсриз улихьна табасаранариз бикIуз, яратмиш апIуз, мяълийир пуз аьгъяди гъабхьундарин? Сар чапхунчи дармадагъин гъапIган, тмунур гъюри, чан вари тарихдиъ жвуван азадвал бадали женгнаъ гъахьи табасаран халкьдин арайиъ игитар гъахьундарин? Дарш наан а дурарикан вуйи кьисйир, балладйир, халкьдин мяълийир, тарихчйири дурарин уьмрикан уч дапIнайи мялуматар?
Саб шакра адарди пуз шулу: ихь халкьдиз асланарстар кьягьяларра, Лукьманстар дерин аьлимарра, ширин мелз айи ашкьварра ади гъахьну. Амма дурарин ирс уьбхру, дурарикан хабрар, мялуматар уч апIру, жвуван халкьдин закурин йигъан, тарихдин гъадри кайи инсанар ухьуз гъахьундар. Хъа ухьухьна гъурукьу мялуматарра – хил’инди дидикIнайи китабар, халкьдин мелзналан гъузнайи эсерар, архитектурайин ядиграр – ухьу, абйири гъапIу уж’вал аьгъю дархьи баяриси, гьава-зава гъапIунхьа.
Ярхла вахтариз илтIитIикIишра, ихь варидарин кIваин илимбу, тарихдин дифнягъ гьеле бегьемди жин духьнадру гьядисйирикан, шей’арикан кIурза. Жвул’арин гъул ругдин гъабариинди вари Дагъустандиз машгьур вуди гъабхьну. Сабпи ражари Жвуллиъ гьясил апIру сахсийин гъаб-гъажагъдикан мялуматар XVIII аьсриъ дидикIнайи илимдин ахтармишариъ тувна. Жвул’ари штун гварар, чуккйир, жюрбежюр гъабар, ччим убзру бетйир, дяхин абхьру ругдин язлар, гаргвнар ва хъана гизаф жара шей’ар гьясил апIури гъахьну. Ерли устйирин хилариккан ккудучIву уьмаратар балхарарин гъаб-гъажагъдихъди теври шулушра, пишекрарин гафариинди, дурар лап успагьидар, уткандар, дурарик дизигнайи накьишар иччидар ва назукдар, Къадим Грецияйин гъаб-гъажагъдиз ухшардар ву, хъа гъабарин ранг гъизилгюлин, диркьиб вуди гъабхьну, балхараринсиб ругъул ва кьалу рангсиб ваъ. Хъа гъи лакарин сахсийин сяняаьткарвал жанлуди артмиш шули а, дурари гьясил гъапIу гъаб-гъажагъ, ругдикан вуйи уюнжагъар музеяйириъ дивна, туристари масу гъадагъура. Жвул’арин сахсийин гъабарикан улхуруш, дурар анжагъ саб кьадар яш дубхьнайи табасаранаризтIан аьгъюди имдар, гьаз гъапиш думу сяняаьт марцциди арайиан гъябгъюра.
Табасаран вари дюн’яйиз машгьур гъапIу халачачивалра гъи-закур тарихдиз гъябгъиди, гьаз гъапиш гьамусяаьт гъулариъ халачйир урхури имбу дишагьлийир тIубариинди ктухуз шулу. Юкьур-хьур кас ими, харжар апIри, жвуван жягьтлувалиинди думу милли пише артмиш апIуз чарйир зигурайидар, амма, дурарин гафариинди, жямяаьтлугъдин, гьюкмин вакиларин, тялукь министерствйирин терефнаан му ляхниз саб жюрейинра кюмек апIурайидар адар.
Улихьган гьарсаб табасаран гъул саб дарш тмуну пишейиинди машгьур вуди гъабхьнийи – харатчивалиинди, рукьан уставалин ляхнар апIбиинди, гъвандихъди лихбиинди. Гъи чпин абйирихьан гъафи сяняаьт артмиш апIурайи гъуларикан анжагъ Хюрикк гъул ами. Имбудари вари гьархна.
Саб хьуцIур-ургцIур йис гъубшиган, табасаранар, дагъустандин имбу халкьарин арайиъ, абйирин мал-девлетдихъ мягьрум гъахьи йитимарси рякъиди – саб жюрейинра дамагъ апIуз шлу я сяняаьт, я культурайин ирс, я халкьдин мелзналан вуйи гафагьирар имдарди.
