Шарафудин Дашдемиров
Ихь саб яшнаъ айи агьалйириз диндикан аьгъювалар гъадагъуз мумкинвалар ади гъахьундашра, гьамус, шюкюр Аллагьдиз, мусурман касдиз, чан вари фарзар-суннатарра тамам апIури, ислам дин дериндиан ахтармиш апIури, дидин ширин шюрбет тамамвалиинди дадмиш апIуз шлу вари мумкинвалар ва рякъяр ачухъ духьна. Мидихъди сабси 1990-пи йисари, гьюкуматаринси, идеологияйин, диндин ва эдебнан сяргьятарра ачухъ гъахьиган, ихь ругариина марччлин гъидикь алди жанаварра гъафну – диндин суаларик аьгъдруб улупбан ва вари сабвалихьна гъюбан ерина, ктру тахсрарра кирчри, вардарихьан фаркьлувал айи дестйир тешкил апIури, садар тмундариз душман апIру къайдйир дерккри, чарвйирин гъидкьариъ айи дицдар жанаврари ихь ругариина футна-фигъил, гьюжат, ифи удубзуваларра кмиди гъахнийи. Аьхиримжи йисари мицдар «аьлимари» хъанара кIулар за апIбахъди аьлакьалу вуди, республикайин парламентдиъ вагьабизмиз аькси вуйи гьюкум гьяракатнаъ ипбакан улхура.
Гьаму аьгьвалатнаъ «Табасарандин нурарин» редакцияйиз ихь районариъ диндин кIулиъ айидариз теклиф апIури, дурарихъди айи гьялнакан сюгьбатар гъахурача. Ихь ватанагьлийирин фикриз Хив райондиъ диндин гьякьнаан гьубкIу мялумат рубкьбан ният ади, улихьнаси редакцияйиз Хив райондин имамарин советдин председатель Салихов Шябан-гьяжийиз теклиф гъапIунча.
– Шябан-гьяжи, Хив райондиъ швнур имам а, швнуб мист а?
– Хив райондиъ гьамусяаьт, агьалйирра яшамиш шули, ягъчIвур гъул ва гьарсаб гъулаъ мистра а. Думу гъулариъ, шюкюр Аллагьдиз, имамарра а. Амма вари гъуларин мистариъ жвуми гъудган апIру мумкинвалар адар. Дицдар йишвариъ, жямяаьт цIиб вушра, багахь хьайи гъулариз гъюри, жвуми гъудгниъ иштирак шула.
– Шябан-гьяжи, аьхиримжи вахтари, Дербентдиъна Мягьячгъалайиъ гъахьи терактарихъди, харижи уьлкйириан блогерари туврайи чIуру тясирнахъди аьлакьалу вуди, имамари, диндин вакилари жигьиларихъди гъабхурайи ляхнин ери за апIуб тIалаб апIура. Гьаз гъапиш саб йицIуд-йицIихьуд йис улихьнаси, гьамусра, гьяйифки, дюз дару лозунгариккди гьюкуматдиз къаршу вуйи фикрарихъна гъюрайи жигьиларин кьадар артухъ шула, дурар аьдати исламдихьанра ярхла хьуз хъюгъна. Гьадму терефнаан Хив райондиъ аьгьвалат фициб ву, жигьиларихъди фициб ляхин гъабхурачва?
– Баркаллагь учвуз, узуз дих дапIну, газат урхурайидариз йиз фикрар ачухъ апIуз мумкинвал тувбаз. Ухьуз ихь диндиъра, ихь пайгъамбри чан уьмрин тажрубайииндира, ухьу фици духьну ккундуш, улупна: мусурман кас гьадму вуки, чан мелзнахьан ва чан гьяракатарихьан гъайри касдиз зарар адрур. Яна мусурман касдин терефнаан саризра саб жюрейинра зарар дубхьну ккундар – ислам диндиъ магьа гьамдихьна дих апIура.
Хъа Дербентдиъна Мягьячгъалайиъ гъахьи гьядисйирин исламдихъди саб аьлакьара адар. Думу пис ниятар айидари алаъну, ихь жямяаьтлугъ бикьбан бадали гъапIуб ву. Дурарин метлеб ихь халкьар чиб-чпигъ гъяъну, Урусатдихьанра жара дапIну, Дагъустандин аьхювал апIуб ву. Хъа Хив райондикан улхуруш, аьхиримжи вахтари, ав, дугъриданна, варидарихъди дизигну, ихь имамариз къаршу, гьюкуматдизра инкар фикрар айи, къанундиз аьксивалихьна, угъривалихьнара кмиди дих апIурайи жигьилар алахьура. Ихь арайиъ гьацдар жигьилар наънан шула? Хив райондиъ айи саки вари имамар, дурхну ккудубкIнайи, исламдин образование айидар ву. Амма тахминан йицIуб процентдихьнакьан жигьилар, дурари кIурубдихъди дурушди, интернетдиан харижи уьлкйириан вуйидарихъ хъпехъура. Хъа дурарин апIру гафра, улупру дарсра, гъабхру ляхинра, ихь халкьар ва диндин жа-жара фикрар айи мусурмнар чиб-чпигъ гъяъну, ихь Дагъустан дабгъбиина жалб апIурайидар ву. Дурарин «шейхари», мушваъ айи гьюкум кафираринуб ву, му гьюкуматдиз мютIюгъ шуб дюз дар, мушваъ айи къанунарихъди гъягъюбра дюз дар, кIура.
– Хъа гьадму йицIуб процент жигьиларихъди фициб ляхин гъабхурачва? Даш дурар багахь иликIурадарин, учву кIурубдихъ хъпехъурадарин?
– Гьадрарра вари сабсдар дар, вардарин фикрин учIрувалра сабсиб дар. Бязидари, гьаму фици шулу, гьатму фици шулу, кIури, гьерхри шулу, хъпехъуру, гъавриъра ахърудар шулу. Хъа жигьиларин саб гьациб десте аки, дурар гьич багахь шулдар. Я дурар мистаз гъюрдар, я саб гьерхруб гъабхьиган имамдихьна гъюрдар, я дурарин, аьхюр-бицIир гюзлемиш дапIну, яшлуйириз гьюрмат адар. Дагъустандин гьарсаб терефнаъ, ихь Кьибла Дагъустандиъра, дурарин чпин гьерхру касар а. Гьадрарихьан гьерхну, гьадрари кIуруб апIуру. Дурар гьацира, чпин суалар гъахьиган, дарсарра кмиди гъадагъбан бадали, харижи аьлимарихьна илтIикIури шулу. Дицдарикан сар ухьузра аьгъю Костекский кIурур ву. Думу «аьлимдин» аьгъюваларизна тербияйиз кьимат тувбан бадали, гьаму саб чIяаьн вухьуз: рякъяриъ машинарин гьяракатнан гюзчивал апIурайи видеокамерарин гьякьнаан чахьан гьерхган, дугъу, учвхьан шулуш, гьадму видеокамерар уьргъяй, кIури жаваб тувну. Дицдар «аьлимарихъ» хъпехъру жигьиларикан фужар ктучIвиди?! – Аэропортар рагърудар ва Дербентдиъна Мягьячгъалайиъ гъахьидарстар къайдасузваларин терефкрар!
– Гьацдар жигьилариз дих дапIну, гьадрарихъди гаф-чIал дапIну, учву жаради, учу жаради апIурайи ляхнар саб къайдайихьна хурхьа кIури, гьадрарин улихь теклиф дивруган, дурари фу кIура?
– Райондин имамвал апIури гьамус хьуд кIуру йис вуйиз. Эвелиан гьадраризра дих дапIну, дусну гаф-чIал апIури, сабвалихьна гъюз чалишмиш шули гъахьунза. Сабвал адру месэлйир вари терефарихъан ахтармиш дапIну, аятариинди, гьядисариинди субут гъапIишра, дурари, ваъ, дици дар, гьамци ву, кIуру. Ав, гьацдар дюшюшарра шулуки, дюз кIурачва дупну, рази духьнайивал улупуру, амма кьяляхъна хъанара чпи кIурубдихьна гъюру.
– Гьаддихъди аьлакьалу сабсана суал: аьхиримжи вахтари гизаф гъулариъ, инсан фаракьат апIруган, улихьган апIурайиси дюз дар, кIури шулу. Улихьган садакьа адабгъуйи, гьамус гизаф гъулариъ, садакьа адабгъуб ихь диндиъ айиб дар, кIура; тазиятдиъ вая накьварихъ дюаь апIуб лазим дар, кIура. Бязи вахтари гъалмагъларра кмиди арайиз гъюру. Хив райондиъ гьацдар дюшюшар алахьури шулин?
– Алахьуз алахьури шулу, вушра лап цIибдитIан. Учвузра гъеебхьуншул: «улихьдин имамари садакьа тув кIура, хъа гьамусдиндари садакьа мутуван кIура – мурар фу аьдатар ву?» – кIури шулу. Имамди сабанра садакьа мутуван кIурдар! Ихь Кьур’андиъ ва гьядисариъ дупнайиганси, гьарсаб жюрейин садакьайин чан дережа айиб ву, ва садакьа тувбан, гьапIну ккундуш, фу садакьа дапIну ккундуш, шлиз ва фу кьадарнаъди тувну ккундуш, къайда тяйин дапIна. Хъа гъулариъ гизафси чпин аьдатнаъ абхънайиси апIури шулу. Амма аьдат саб ву, дин саб ву – мурар саб тмунубдихьан жара апIури ккунду. Диндиинди ухьуз Кьур’андиъ фици дупнаш ва гьядисариъ фици улупнаш, гьаддихъди душну ккунду. Хъа аьдатнаъ инсанди чаз фици ккундуш, чан фици дюз гъюраш, гьаци апIура. Магьа гьаму месэлара варитIан сабвал адрударик кабхъра. Диндиъ улупнайиси апIуз гизафдариз ккунди шулдар, гьаз гъапиш закур инсанари, магьа чан гъакIирихъан саб мал-марччкьан убккуз гъабхьундар, кIури, тягьна йивбахьан гучIури шулу. Сар аьсгьябди, дада дукIнайиз, дугъхъан садакьади фу гъапIиш ужи шул, кIури Пайгъамбрихьан гьерхган, дугъу жямяаьтдин штухъди вуйи месэла гьял апIин, гъапну. Му касди, латра ккивну, чпи айи йишваз шид гъизигну. Му шид гизаф вахтари ишлетмиш апIури гъахьнийи. Гьаму гьядисдиан, гъакIириз варитIан ужуб, хайирлу вуйиб фу вуш, ачухъ шула. Ав, дубккну саб мал садакьа гъапIишра, дюз гъюра. Амма гъубкку мал, кипну дубхьну, дипIну ккудубкIурашра, хъа гъизигу шид, ккиву рякъ, ибту гьар-тIул фукьан вахтназ жямяаьтди ишлетмиш апIури, хайир ктабгъури гъубзраш, думу ляхин гъапIуризра, шлихъанди гъапIуб вуш, гьадгъазра гьадмукьан гизаф саваб шули гъубзра. Гьамдиинди пайгъамбри (с.гъ.с.) ухьуз, варитIан ужуб садакьа фу вуш, улупну. Имамарира варитIан ужуб садакьа вуди, штуз, рякъюз, мектебдиз, медресейиз, мистаз – яна гизафси ишлетмиш апIурайи йишвариз харж апIуб теклиф апIура. Хъа яшлу имамари, яшлу касари ипIрубдин садакьа тувбахьна дих апIури шулу. Дициб къайда гьаз гъабхьиб ву гъапиш, думу, учвуз хъанара ужи аьгъяшалчвуз, улихьдин гаш’вал айи вахтари арайиз гъафиб ву. Фицики ипIуз ужуб адрувалиан кIул’инди хизанар-тухмарра кмиди ккадахьури гъахьну. Гьаддиз думугандин аьлимари, шид зигбан, рякъяр ккивбан игьтияж’вал аьхюб дар, хъа гаш’валиан инсанар йихура, шлубкьан саб кьац уьл вушра, саб гъабраъ айи хю вушра, саб тики йикк вушра, садакьади ризкь тувуб хайирлу ву, кIури, гьюкум адабгъну. Гьамци ризкь тувувал гъира аьдатнаъ абхъну ими. Хъа гъийин гаш’вал амдру, ризкьнан игьтияж’вал амдру заманайиъ ухьу ихь диндиъ эвелиан фици улупнаш, гьаддихьна дуфну ккунду. Гьаддиз вари имамари гъи жямяаьтдиз хайир кайи ва гизаф вахтари ишлетмиш апIури гъубзру, мидихъди сабси фаракьат гъахьи касдизра аьхю ужара шули гъубзру садакьа тувбахьна дих апIура.
Дюаь апIбакан улхуруш, гьамус арайиз гъюрайи, чпиз вари аьгъячуз кIурудари, дюаь апIуз хай шулдар, кIура. Хъа ухьуз ихь Кьур’андиъра, гьядисариъра дупнахьуз: текелиф капIруган, тазиятдиз дуфну, гъакIирин гунгьарин аьфи апIувал ккун дапIну, дюаьра дапIну ккунду. Ихь аьлимарира, абйир-бабарира гьаци кIура. Тазиятдиин дюаь апIруган, ухьухь гизафси «аль-Фатигья» сура урхуру. Думу дюаь урхайиз сабан дуфнайири «Я Аллагь, гьаму дукIнайи касдин гунгьарилан хил алдабгъ, я Аллагь, гьаму касдиз женнет кьисмат апIин», дупну, Аллагьу Тяаьлайихьан хъана жара гьамцдар ккун дапIну, хъасин гьаму гирами сурайин гьюрматнаан йиз дюъйир кьабул апIина, дупну, «аль-Фатигья» сура урхура. Ихь аьхю аьлимарира «аль-Фатигья» тазиятдиъ урхузра варитIан ужуб сура ву, дупна. Гьаз гъапиш Кьур’андиъ варитIан гъагъ айи, варитIан багьалу ва варитIан дерин мяна айи сура гьадму ву. «Аль-Фатигья»-йин ерина жара сура вушра, ясана пайгъамбриина салават гъурхишра хай шулу. Амма гьациб десте инсанар аки, иллагьки жигьиларин арайиъ, мидиз инкар шулайидар. Дурари дици гьаз апIура гъапиш, дурарин метлеб варидари апIурайиб дарапIри, дурарихьан фаркьлу шули, мусурмнарин сабвал чIюбгъюб, жямяаьтдин арайиъ гьюжат ипуб ву. Уьмумиди гъадагъиш, жямяаьтдин арайиъ дицистар цIибдитIан адар.
– Инсан фаракьат апIру рякъ-раж кIули гъабхруган, иллагьки яшлударин терефнаан суалар ади шулу. Гьаддихьна фици янашмиш шулачва?
– Республикайин муфтиятди тяйин дапIну, гьарсаб райондиъ кечмиш гъахьи инсанар фаракьат апIбан жавабдар гъуллугъчи а, гьадму гьисабнаан – Хив райондиъра. Думу касдин ляхин фу ву гъапиш, дугъу, вари жямяаьт уч дапIну, эвелиан аьхиризкьан кечмиш гъахьир фици фаракьат дапIну ккундуш, гафарииндиси, чпин улихь уларизра рябкъюри, инсанариз улупура. Дугъу гьацира мидихъди аьлакьалу жара месэлйирра ачухъ апIури, дурарин гъаврикк ккаъра, арайиз гъафи суалариз жавабар тувра. Инсанаризра, аьгъювалар гъадагъру мумкинвалар ачухъ духьну, бицIидарира медресйириъ урхури, йигълан-йигъаз диндикан артухъди аьгъю шула, гьаддиз чпиз имамари кIуруб яшлуйирира кмиди кьабул апIури шулу. Дурари жигьил имамариз чпихьан шлуси гафнииндира, ляхнииндира кюмек тувра.
– БицIидарихъди фициб ляхин гъабхурачва?
– БицIидарихъди гьамусяаьт республикайин муфтиятди тасдикь дапIнайи программайиинди мистариъ хьадан курсар ачмиш дапIнача. Душваъ Кьур’ан урхуз, гъудган апIуз улупура, ужуб хасиятнан, тербияйин, эдебнан дарсар тувра. Му бицIидариз вуйи хьадан курсар июндин эвелиан башламиш дапIну, августдин кьяларизкьан гъахурача. Вари урхурайидар лазим вуйи китабарихъди тямин дапIна, дарсарра, ихь мектебариъси, танафусар ади гъахура. Гьарсаб китаб шубуб жюрейин курснакан ибарат ву: 1) рягьти, 2) кьялан жюрейин ва 3) дерин аьгъювалар тувру. БицIидарин аьгъювалариз ва удукьувалариз лигну, дарсар тялукь вуйи курснаан гъахура. Хьадан курсар ккудукIхъанра, дарсар давам шула. Анжагъ думуган мектебдиъ адру вахтна абйир-бабарин разивалиинди вая гьадрарра хъади, бицIидар аьхю хушниинди исламдин дарсариз гъюри шулу.
Чухсагъул, Шябан гьяжи! Гъит Аллагьу Тяаьлайи уву улихь хьади ихь райондиъ гъахурайи хайирлу ляхнар хъана ужуб дережайиъди кIулиз адагъуз кюмек тувривуз!
