Умгьанат Сулейманова
«40 йис хьайиз ичв духтрар учу, гьадлинтина ичв духтрар учву шулчва» – кIури шулу духтрари. Дугъриданра, цIибди иццрушин кашра, уьзрихъди женг гъабхбан бадали инсан чавра чалишмиш духьну ккунду. Гьамусяаьт вари дюн’яйиъ гизаф яркьуди тарабгънайи уьзрарикан саб сахарный диабет ву. Сагъламвалин идарайирин улупбариинди, му уьзрихъди кетIерццнайидарин кьадар 4 миллион кастIан зина ву. Статистикайин улупбариан мялум шулайиганси, сахарный диабетдиан Урусатдиъ кетIерццну айидарин кьадар АмерикайиътIан, ФранцияйиътIан ва АнглияйитIан цIиб ву.
Мидихъди сабси, ухьура думукьан буш духьну ккундар, гьаз гъапиш ихь уьлкейин гьавйирра думукьан ужудар дар, аьхиримжи йисари диабет уьзриан кетIерццнайидарин кьадарра йислан-йисаз ухьухь артухъ шула. Пишекрарин мялуматариинди, ихь уьлкейиъ гьарсар йицIурпи агьали, яна 10-13 миллион кастIан зиина сахарный диабет уьзриан кетIерццна. Гьадму гьисабнаан 40 агъзур кас Дагъустандиан ву. Республикайиъ варжариинди лихурайи духтрар-эндокринологари гьар йисан республикайиъ юкьуд агъзурилан зиина диабет кайидар ашкар апIура.
Му уьзрихъди аьлакьалуди арайиз дуфнайи аьгьвалатнакан узуз 2002-пи йисхъанмина Дербент шагьрин ЦГБ-йиъ лихурайи духтир Зарина Аьлиевайи ктибтнийи. Думу, 23 йис зегьметнан стаж ва духтирвалин заан категория айи сяняаьткар ву ва республикайин кьибла терефнаъ айи районариан вуйи сахарный диабет уьзрихъди кетIерццнайи аьзарлуйир вари Заира Аьлиевайин эндокринологияйин отделениейиъ сагъ хьуз дахъра.
– Зарина Жамалуддиновна, сахарный диабет уьзрихъди мициб мусибат халкь кетIерццуб фтилан асиллу ву?
– Сахарный диабет, инсандин бедендиъ инсулин гьубкIну адруган шлуб ву. Инсулин инсандин бедендиъ шекер ифдикан бедендин клеткйирихьна гъябгъюз кюмек апIру «ачар» ву. Думу адруган ифдик кайи шекер лазим вуйи кьадартIан артухъ шулу. Ифдин дамарари, кIван ва нервный гъурулушди, кIулин маъли, гурдмари, уларин сетчаткайи ифдикан шекер жанлуди кадабгъуру. Думу гьендемариъ шекрин кьадар артухъ, ва натижайи думу гьендемар зегьерлу шулу, дурарин гьяракат ва либхувал къайдайиан удубчIвуру. Сахарный диабет кайидарин имбударинтIан инсульт хьувалин къурхулувал 2-3 ражари, улариз дярябкъувал 15-25 ражари, гурдмар зегьерлу хьувал 15 ражари зиина, гангрена хьувал 25 ражари зади ву.
– Му уьзур гьаммишандиз гъубзруб вуйин, даршсана сагъ апIуз шулин?
– Сахарный диабет – учв кубчIву инсандик гъубзру уьзур ву. Думу уьзур бегьемди сагъ апIуз шлуб дар, хъа дидин улихьишв гьадабтIуз, дидиз къаршу серенжемар гъахури, яшамиш хьуз шулу. Думу уьзур кайидари ички дубхъну, папрус дизигну ккундар, дурарик хъял кубчIвну, дурар тюнт духьну ккундар, дурари сагъу къайдайин уьмур хъапIну ккунду.
ИпIру хурагра хусуси жюрейинуб дубхьну ккунду. Чагъ хьувалира думу уьзрин артмиш’вализ кюмек апIуру. Гьамрар ва думу уьзриз къаршу жара къайдйир хъайи-хъайиси тамам апIури гъахьиш, къурхулувал адар.
Му уьзур кайидар кми-кмиди духтрихьна илтIикIури, ахтармиш’валар гъахури, лазим вуйи дармнар итIури, дармнарикан кюмек шулдарш, рубар йивури ккунду. Йиз фикриан, фунуб уьзурра сагъ апIуз шулу, эгер кетIерццнайир вахтниинди пишекрарихьна илтIикIиш. Сахарный диабет уьзур кади районариан илтIикIурайидарра хайлин айич. Учхьан шлу кюмек дураризра апIурача.
Сабсана, му уьзриз къаршу дармнарикан улхуруш, инвалидвалин группа айи аьзарлуйири пенсионный фондназ дармнар ккундучуз кIуру заявление гъибикIиш, дурарихьан чпиз лазим вуйи дармнар пулсузди гъадагъуз шулу.
– КетIерццнайидарин кьадар районариъ артухъди вуйин, дарш шагьриъ?
– Эгер сахарный диабет уьзур кайидарин кьадар гьисабназ гъадабгъиш, дурарикан дагълу районариъ яшамиш шулайидартIан, дюзенариъ яшамиш шулайидар гизаф иццру шулу. Себеб гьадму вуки, дюзенариъ яшамиш шулайидаритIан дагълу йишвариъ яшамиш шулайидари ипIру-ухру сурсатар экология жигьатнаан марццидар вуди гьисаб апIура, думутIанна савайи, дагълу йишвариъ яшамиш шулайидариз сикинвал шулдар, дурар гьаммишан жюрбежюр ляхнариин машгъулди шулу. Гьаддира дурарин сагъламвализ кюмек апIура.
Гъийин девриъ варидариз машинар а, хулаъ рягьятвалар духьна. Инсандиз, ликар гизаф алдагъиш ужу ву. Гьарган деъну апIру ляхин инсандиз варитIан ужуб даруб ву. Сахарный диабет уьзур кайи кас гьаммишан ришвури ккунду. Хъа гьамусдин инсанариз кьюб лик артухъди алдагъуз ккундар, сагъламвализ лигну, ипIбан-убхъбан къайда уьбхюдар.
Гизаф ччим кайи шурпа, чагъу йикк, меълиб, дагъламиш гъапIуб ипIуз хай шулдар. Сахарный диабет кайириз анжагъ штун бугъриин гьязур гъапIуб хай шулу. Йимишар кIуруш, лап меълидар хай шулдар. Яна диета уьбхюри ккунду.
– Му уьзрин швнуб жюре а?
– Дупну ккундуки, сахарный диабет уьзрин кьюб жюре а. Сабпи жюре айидарин поджелудочный железайихьан инсулин тартиб апIуз шулдар. Сабпи жюре диабет кайидари, думу уьзриан вари кетIерццнайидарин 15-20 процент тяйин апIура. Хъа кьюбпи жюре уьзур кайидарин поджелудочный железайи инсулин саки лазим вуйи кьадарнаъди тартиб апIуру, амма бедендин тканарихьан думу бегьемди гьял апIуз шулдар. Дидин себеб гизаф хюл аливал ва жарадар ву. Гьамусяаьт сахарный диабет уьзур кади регистрация дапIнайидарикан 80-85 процент аьзарлуйир кьюбпи жюрейин диабетдихъди кетIерццнайидар ву.
