Зубайдат Шябанова

Фунуб хизандиъра арабир абйир-бабарин ва веледар сар-сарин гъавриъ адрахъувалар, наразивалар шулу. Амма веледарихъди гьюжатназ удудучIври, сабурлувалиинди мясляаьт арайиз хуз аьгъю абйир-бабар лап цIибтIан шулдар. Абйир-бабарин ва дурарин бицIидарин арайиъ гьаз наразивалар шулуш ва дурар мясляаьтнахъна гъюбан бадали гьапIну ккундуш гьерхри, узу Республикайин хизандин психологияйин центрин кIулиъ айи бицIидаринна аьхюдарин психолог, ДГМУ-йин физиологияйин кафедрайин ассистент Гьяжи Шамовдихьна илтIикIунза.

Гьяжи Шамовдин гафариинди, абйир-бабарин ва веледарин арайиъ гъаври адрахърувалар ва наразивалин гьюжатар бицIирин яшназ ва хизандин аьгьвалатназ дилигну арайиз гъюру. Хъа дурар фицдар месэлйириан арайиз гъюрайидар вуш ахтармиш дарапIди, гьял апIуз гъагъиди шулу. Дагъустандиъ аьхюбсиб пай хизанариъ алахьурайи наразиваларикан улхуруш, дурар абйир-бабари бицIидариз фикир цIибдитIан туври адрувалихъди, ясана санур бицIириз тмунуризтIан артухъ фикир туврайивалихъди, бицIирин яшнан дигиш’валарихъди ва жара себебарихъди аьлакьалу ву.
Хайлин абйир-бабари чпин ляхнихъди ва хулан машгъулатарихъди аьлакьалу вуди, бицIидарихъди цIибдитIан вахт гьапIрадар. Мидланра савайи, хизандиъ кьюрпи вая шубурпи бицIир гъахьиган, аьхюну веледаризра чпин фикир, ужуб гаф лазим вуйиб хайлин бабариз гьархру. Гизаф пай дюшюшариъ республикайин хизанариъ шулайи наразивалар аьхюну бицIидари гиран апIувалихъди, наз тувувалихъди, абйир-бабариз учв ккунивалин шаклу шулайивалихъди аьлакьалу ву.
«Хизандиъ ислягьвал ва мясляаьт уьбхбан бадали, узу, хизандин психологди, гьарсар бабкан хизандин аьдатар ккергъну, дурар кIули гъахуб ккун апIураза. Мисалназ, гьяфтайиъ сад йигъан сатIиди хураг гьязур апIуб, дилихру йигъан хябяхъган сатIиди мультфильмдиз, кинойиз лигуб, ахайиз улихьна ихтилат урхуб ва гьацира жара аьдатари бицIирин абйир-бабарихьна вуйи мани гьиссар мюгькам апIуру.
Вари бицIидарин хасиятар сабсдар шлуб дар. Гьаддиз дурарихьна вуйи ккунивалра гьар жюрейиинди улупну ккунду. Мисалназ, сар бицIири учв абйир-бабариз ккунивал анжагъ чахъди хайлин сюгьбатар апIбан кьяляхъ гъавриъ шулу, тмунур сацIиб чахъди тамашйир гъапIубси. Мидланра гъайри, учвуз зоопаркдиз вая концертдиз гъягъюз ккунду кIури, бицIириз дина гъягъюз аьшкь адарш, думу хъади гъягъюб дюз дар. Дугъаз фу ва наана гъягъюз ккундуш, гьерхай.
Швнур-сар велед айи хизанариъ, аьхюну бицIидарикан «абйир-бабар» мапIанай. Аьхюну бицIидар бицIину чвуччвуз вая чуччуз лигуз буржлу дар. ИкибаштIан, хулан ляхнариз ва абйир-бабарин бирмишариз дурари фикир тувну ккунду. Хъа вари хулан ва ичв бицIидарин гъайгъу зигувал аьхюну веледарин гъюнариин илипну мигъибтанай. Ичв ляхин дурариз кьатI’и буйругъар тувуб ваъ, хъа гъюдли сесниинди дурарикан кюмек ккун апIуб дубхьну ккунду.
Саб вахтнара бицIидар чиб-чпихьди теври, дурариз «уву ужур вува, хъа гьатмунур ваъ», «увутIан гъуншдин бицIир ужур ву» — гьаму жюрейин гафар макIанай. Ичв бицIидар, сабдизра дилигди, ккун апIинай. Дурарихьди ичв ккунивал гьисс апIуз гъитай. Велед ккуниваликан вуйи гафар ичв ляхнариинди улупай. БицIириз учву туврайи вахттIан дидин мяна важиблу ву.
Сабсана кIурза, бязи деврин хизанари чпин веледар кьадарсуз гюзчиваликк уьрхюра. Дици вердиш гъахьи бицIириз, жюрбежюр читин дюшюшариъ ахъу вахтна, дурариан удучIвуз гъагъиди шулу. Ва абйир-бабарин кIван сикинсузвали думу кюмексуз апIура. Мисалназ, чпин бицIир чан кIул’инди кIакIначи вуздик кучIвуз шулдар кIуру фикир апIури, абйир-бабар чпиз аьгъю касарихьна, кюмек ккун апIури, илтIикIуру. Веледариан вари удукьуз – хьпан бадали, сифтена-сифте дурарихъ хъугъуз дудубгъну ккунду.
БицIирин яшнахъди аьлакьалу дигиш’валар шлу вахтна, яни живанвалиъ учIвруган, дугъан хасиятра гьюдюхюри шулу. Живан йисари бицIирин хасият тюнтиб дархьбаъра абйир-бабари гъабхурайи роль аьхюб ву.
Думу йисари набалугъ живанари, абйир-бабар чпин дустарси гьисаб апIури, дурариз чпин сирар ачухъ апIуз ккунди шулу. Мидин, гьяйиф, вари гъавриъ шулдар. Эгер ичв веледдиз учвуз фукIара ктибтуз ккундуш, артухъ суалар тутруври, дугъу ктибтурайибдихъ ккудубкIайизкьан хъебехъай. Хъа, аьксина, дугъаз фукIара ктибтуз ккундарш, гьерхбар, итIирхбар гъахури, дугъаз миилзиганай. Веледариз кIуру мани гафар гьяйиф мапIанай», – насигьятар тувра Гьяжи Шамовди.
Психологдин гафариинди, абйир-бабаринна живанарин арайиъ шлу наразивалар, асас вуди, чиб-чпихъ хъпехъуз ва сар-сарин гъаври хьуз аьгъдрувалиан арайиз гъюра. Хайлин абйир-бабари бицIирин фикрар затра гьисабназ гъадагъудар. Веледдин фикрариин, жягьтлувалариин аьлхъюру ва кялхъру гафар апIуру. Дициб хизандиъ веледдин чан варитIан багъри инсанарихьна вуйи ихтибарвал дубгра. Дицистар абйир-бабарин думу дюзиб дар. Багъри веледдин игьтияжариз, кьастариз, хиялариз фикир туври гъузай. Веледдин гъавриъ ахъуз ва гьюрмат уьбхюз дубгъай. Учвуз му ляхнар лазим даруси рякъюрашра, веледдиз ичв мани гафна учву чан гъаври шулайивал чарасуз лазим ву.
Гьацира насигьят вуди пуз ккундузуз, ичв живанариз жигьиларин ляхнарикан, форумарикан, гележегдин цIийиваларикан, деврин спортсменарикан учвуз кидибт йипай. Вари живанари чпи насигьятчйирси гьисс апIуз ккунди шул.
«Яв дустар кьабулди дарзуз», «абдал махьан, думу увуз лазим вуйиб дар» – веледариз кIурайи гьаму жюрейин гафари хулаъ гъалмагъал хьуз гъитру. Эгер учвуз дугъан дустарикан дугъриданна хатIа ади рябкъюраш, кьатI’и далилариинди дугъаз гъаври хьуз кюмек апIинай. Ужудар, дирбаш инсанарикан, игитарикан сюгьбатар гъайихай.
Сабсана чарасуз ляхникан дарпиди гъитуз шулдарзухьан: эгер учву бицIириз гаф тувнуш, думу тамам апIуз чалашмиш йихьай, ясана гьаз тамам апIурадарш, себеб йипай. БицIирин учв’ина вуйи ихтибарвал дубгуз гъитну ккундар. БицIирихъди, мектебдиканси, аьлава дарсариканси, дугъан машгъулатарикан, гъайгъушнарикан, дустарикан, кьастарикан, уьмрикан сюгьбатар гъайихай. Думуган учву варитIан албагу хизан хьидичва», – натижа гъивну йиз сюгьбатчийи.
Гъи хайлин жигьил хизанар психологарихьна илтIикIура. Хъа фикир гъапIган, фунуб хизандихьанра, бицIидар тербияламиш апIбан месэлйир, психологарин кюмекназ ккилилигди, хизандин айитI чпихьан гьял апIуз шулу. Психологди гъапиганси, абйир-бабар гъалмагъларихьан гьергну ккундар, дурар гьял апIру ва арайиз дяргъру рякъяр агури ккунду. Фунур бицIиринра чан хизандиъ наразивалар, гьюжатар фици гьял апIури гъахьнуш, уьмурлугдиз кIваинди гъузру. Гьадму къайдайиинди дугъу гележегдиъ чавра думу месэлйир гьял апIуру. Гьаддиз бицIидари гележегдиъ учв фици гъахуруш, гъи абйир-бабари дугъахъди гъабхурайи сюгьбатарилан асиллу шула.