Зубайдат Шябанова
Долган миллет Урусатдиъ варитIан кьанди арайиз гъафи миллетарикан саб ву. Хусуси миллет вуди дурарин бина 20 аьсрин эвелариъ тасдикь гъабхьну. Думу халкь Красноярский крайин кафари терефнаъ яшамиш шули гъахьи якутариканна эвенкарикан арайиз гъафиб ву. Долганар Хатанга ва Хета нирарин гъирагъарихъди Таймырский, Долгано-Ненецкий муниципальный районариъ ва Якутияйин Анабарский улусдиъ яшамиш шула. 2020-пи йисандин переписдиинди, долганар Урусатдиъ 8157 кас а.
Тарих
Бязи тарихчйирин фикрариинди, долганариз сифте кIул’ан чпин хусуси культура ва чIал ади гъабхьну. Дурарин этногенез XVIII аьсриъ ккебгъну. Сибириз урсар гъюбан кьяляхъ, душван халкьарин чиб-чпин арайиъ айи дявйир яваш хьуз хъюгънийи. XIX аьсриъ якут, тунгус (эвенкар) ва урус миллетарин вакилар сатIиди багахь хьуз хъюгъювалин натижайиъ, Урусатдин халкьарин арайиъ долганарин миллет арайиз гъафну.
1930-пи йисан 10-пи декабриъ ВЦИК-ди Таймырский ва Долгано-Ненецкий милли округар тасдикь апIбан къарар адабгъну. Гьадму тарихи кагъзари долганар милли халкь вуйиваликан кIура. Гъунши кафари жара милли халкьарихьан дурар жара апIуз даршули, ягъалмиш’валар хайлин вахтназ давам шули гъахьну.
ЧIал
Долганарин чIал хайлин йисари якут чIалнан диалектси гьисаб апIури гъахьнийи. Саб фила вуш, мумкин ву гьаци вуди хьузра. Хъа эвенкарин чIалнахъди кпикьувалин натижайиъ думу, гъурулуш жигьатнаан хайлин дигиш дубхьну, сифтейин чIалнахьан ярхла гъабхьну. Бабан чIалниинди урхуб- бикIуб дурариз гъубшу аьсрин 70-пи йисари гъабхьнийи. Думу вахтназ улихьна кафари халкьарин фольклор уч апIури гъахьи машгьур этнограф ва лингвист Константин Рычковди кириллицайин алфавитдиинди дурарин нагълар гъидикIну.
Дин
Долганарин асас дин хачпересвал ву. Амма дурарин арайиъ, якутаринна эвенкарин аьдатар уьрхюри, шаманизм ва анимизм хъапIрайидарра алахьуру. Хачперес дин хъапIуз хъюгъяйиз, долганарин культура эвенкарин культурайиз ухшар айиб вуди гъабхьу. Мисалназ, дураринра дюн’я шубуб йишваз пай шулайи: заан (завариъ малайикар айи), кьялан (инсанарин) ва асккан (гъийихдарин). Шамандихьан вари шубби вилаятариъра сюгьриинди лицуз шули гъабхьну. Думу инсанар уьзрарихьан сагъ апIрур ва уьрхрур, гъийихдаринна дурарин багахьлуйирин арайиъ аьлакьйир уьрхрур вуйи. Дярякъру рюгьяр дурари Айыы – ужудариз ва Абаас – чIурудариз жара апIуйи. Долганари бязи гьяйванатарра сюгьриндарси, яна тIилисим кайидарси гьисаб апIури гъахьну, ва дурар ужударизна чIурудариз жара апIуйи. Мисалназ, ху ва хулан мирш ужудар ву.
Долганарин фикрариинди, миршраз хьуз ккайи хатIа-бала улихь ккамиди аьгъю шулу. Думу, жюрбежюр сесер адаури, чан эйсийихъди «сюгьбатнаъ» убчIвру. Даабхнайи хуйи цIузар зигураш, миди миршар жара йишваризди хъаъну кунивалин лишнар улупуру. Дарш дурарихьна жанавар гъюру. Долганариз варитIан гизафси «юкьуб ул» айи – уларин зиихъ лизи тIюхъяр кайи хуйир багьалу ву. Дурарин фикриинди, дицистар хуйири чIуру рюгьяр хизандин багахь хьуз гъитудар.
Культура
Долганарин культура якут, эвенк ва урус халкьдин яратмишар сатIи апIбан натижайиъ арайиз гъафиб ву. Мисалназ дурарин мяълийир якутарин «Олонхо» эпос тамам апIру жюрейиинди урхуру. Рукьан мелзназ ухшар айи мукьмар йивру алатра дурари якутарин культурайиан гъадабгъна.
Долганарра миди вуйи кафари халкьарин уьмрин къайдайиинди, яни миршариина хюрч апIури, дурар аьхю лижариинди уьрхюри, саб йишвлан жара йишвариина кюч шули, яшайиш хъапIри гъахьну. Палат ва ургмар дурари миршарин гъидкьикан дирхуйи ва жюрбежюр рангарин мурслари абчри, жвилли гьибар ва аьхю кьадар седфар китIри балгуйи. Гьаму девриъра машквар йигъари долганар, чпин милли палат алабхьну, сар-сарихьна хяларди гъягъюру.
Яшамиш шлу йишваъ долганари, кафари миди вуйи халкьариси, кума жюрейин паж дивуйи ва думу миршарин гъидкьарихьди элебкуйи. XX аьсриъ долганари кючери къайдайин уьмур яваш-явашди дипну. Гъи дурарикан хайлиндар аьхю гъулариъ, поселкйириъ яшамиш шула ва хулар, хамхрарихьди илиркури, гъвандикан дивра.
