Магомер Гьяжиибрагьимов,
Табасаран район, Ккувлигъ гъул
Фукьан ширинуб вушра азадвал,
Кьадарнаъ думу дебккуз дархьиш,
Натижа шул – халкьдин фанавал.
(И. А. Крылов)
Инсан кIуру гафнакан арайиз дуфнайиб ву инсанвал – уьмур къайдайиъ дебккрайиб, ухьу къанажагъсуз гьяйванатарихьан тафавутлу апIурайиб, кьимат тувну удукьуз даршлуб.
Жилиин ал кьюр кас, фукьан читин вахтнара уву ккун апIрудар, фукьан уву писвалар, чIурувалар, хявивалар апIурушра, увхьан ярхла хьуз даршлудар, чпи начагъди вушра, яв сагъвалин гъаннаъ шлудар, чпин пашман йигъарира увуз шадвал ккун апIрудар, яв терефнаан чпикан рихшанд апIурушра, чпи гьяспи ккадру гьяракатар арайиз хурушра, чпин дарагънайи ккунивалин тикйирикан юкIвариъ ужагъ тикмиш дапIну, увуз мани апIуз теклиф апIрудар – мурар яв абана баб ву – инсанвалин шибритI яв уьмриъ юрутмиш гъапIдар, инсанвалин сяргьятар мугъаятди уьрхюрайидар. Ухьуз гъеерхьу гафар ву: «Абйир-бабарин дамарариъ либцурайиб ифи дар – веледарихьна вуйи ккунивал ву». Гьамус чпин тамарзу улариинди увухьинди лигру вахт дуфнайиган, дурарин гъалатIар агбахъ, дурар гъитбахъ махьан, увура яв кIван ужагъдин манишин дурарихьди гьисс апIуз гъит, бурж кмиди мугъузан. Дурарин инсанвал давам апIин. Гьичра магьархан: «Аллагьдихьна вуйи рякъра абана баб ккун апIувалилан ккебгърайиб ву».
Гьюрматлу газат урхурайидар! Гьюрматлу чвйир, чйир! Гьюрматлу гьякь динагьлийир! Динди ихь уьмриъ аьхю эгьемиятлу йишв бисура. Диди ухьуз рябатлуди дюн’яйиъ яшамиш хьузра улупура, табиаьтдин къанун ва Аллагьдин амур ву дупну, кIваз гизаф аьзият даршлуганси, уьмриан гъягъюзра кюмекна сабур тувра. Диндин пайдгъиккди гъягъюри, дин фтиз кIуруш аьгъдру агьлар гизаф а. Гьаму макьалайиъ гизафдариз чпи аьгъю хьузра мумкин ву – «ЦIигь гъипIурин гугахъ цIа» аьгъдарди гъапиб дар. Ав, ухьу Ислам диндин агьалйир вухьа. Ухьуз дупна гьаму диндин рукнарикан: шагьадат келима, йишвандинна йигъандин арайиъ хьуб гъудган, ушв бисуб, закат тувуб, хизандин яшайишдиз манигъвал шулдарш, гьяждиз гъягъюб. Шариаьтдин гьюкмар фикриз гъадагъну, Пайгъамбарин (с.аь.в.) насигьятарихъди, Аллагьдин амриинди ва думу кIваъ дидисну, зиихъ дупнайи рукнар гьарсари учв бадали тамам апIрудар ву. Хъа узуз эгьемиятлу вузуз, гьацир касдин мусурманвалин дережайиъ узу ва имбудари фициб йишв бисураш, аьгъю апIуб. Узуз дугъу гъудган гъапIиш фу ву, дарапIиш фу ву, ушв гъибисиш фу ву, дибрисиш фу ву, гьяждиз гъушиш фу ву, дурушиш фу ву, эгер дугъан имбу гьяракатарикан тмундариз гьюрматсузвал, эдебсузвал, рябатсузвал, рихшандвал, алчагъвал рябкъюруш? Гьарсар касди чав апIурайи ибадатдиз аид шлуганси дерккну ккун чан сурат, хасият, аькьюл, гъир’ят, намус.
Гьаму зиихъ дупнайи рукнариинди дин ккудубкIури адар. Дидин мяна аьхюб ву. ВаритIан авам инсанра гъавриъ шлуганси кIархьа: дин – му уьмур хъапIбан къайда ву. Гьаму къайдайиъ асас йишв бисурайиб эвелиъ ухьу дупнайи инсанвал ву. Ихь кейванйири, хураг гьязур апIруган, думу дадлуб хьпан бадали, гьаржюрейин бистнин укIар-кIажар, нази-ниъматар ишлетмиш апIуру. Дурариз латин чIалниинди ингредиентар кIуру. Инсанвализра чан «ингредиентар» а. Аку дюн’яйиин ухьуз тувнайи пешкешарик варитIан аьхю, багьалу, кьимат тувну удукьуз даршлу пешкеш уьмур ву. Гьадму уьмрикан мянфяаьт ктабгъуз ухьуз мумкинвал туврайиб мясляаьт ву. Мясляаьт къайдайиъ дебккрайиб инсанвалин сифатарик асас йишв бисурайи «ингредиент» – дугъривал ву. Дугъривал уьмрин паргарагъаж ву. Дугъривал адарш, гьюрмат, мясляаьт, берекет, архаинвал хьибдар я хизандиъра, я гъуншдиъра, я гъулаъра, я райондиъра, региондиъра, ватандиъра, дюн’яйиъра. Гьаммишан дюн’яйиъ шулайи дявйир, гъалмагълар, кчIихбар, йивувалар, йихувалар гизафна-гизафси дугъривалин сяргьятар чIур гъапIу вахтна арайиз гъюрайидар ву. Саб суфрайихъ хъайиган, гьацIариз-гьацIар, гьацIариз кьацIар духьну ккундар, гуж айир – дугъри, гуж адрур угъри апIубра дюзиб дар. Тямягькарвал, футна, зулум уьмриан терг дапIну ккуни гьяракатар ву. Дугъриваликан асиллу ву инсандин гьевес, гюгьюл, уьмрихьна вуйи лигбар, рякъбар, думу ккун апIувал, гележегдиз вуйи гьяракатар, умудлувал.
Кьюбпи «ингредиент» – кIван, кIулин гьиссарин, фагьмарин, ниятарин марццивал, мелзнан (варитIан кьаназ дустагъдиъ хьуз нубат али гьендем) ширинвал, хилин жумартвал, алдагъру ликарин ихтиятвал, саламатвал. Сабурлувал, абурлувал, эдеблувал жвуван суратнаъ, хасиятнаъ дерккувал. Жвуву уьл ипIурайи суфра йишв – чиркин дарапIувал.
Шубуб кIуруб, жвувахьинди жарарин улариан лигури хьуб, дархьиш ухьу гьарвахтна гъалатI хьуз мумкин ву. Затра гьархну ккундар ухьу апIурайи ляхнариз, гьяракатариз ихь гъвалахъ гьарвахтна чан кьимат туврайи инсан хъайиб. Вахт-вахтарик жвуву жвуваз суал туври ккунду, чав апIурайи ляхнариинди, гьяракатариинди тмунуриз манигъвал шулайкIан, гиран ктапIурайкIан, думу асккан апIурайкIан, нагьясабди дисурайкIан, кIури. Думу суаларизра жвуваз ккуниганси ваъ, хъа учв яшамиш шулайи жямяаьтдиъ кьабул дапIнайи инсанвализ аид вуйи къайдйир, къанунар, имандин шартIар фикриъ дидисну жавабар тувну ккунду.
Юкьуб гъапиб, хилиъ гьюкум, девлет айиз кIури, гужли далу хъазухъ, таниш’валар азуз кIури, жямяаьтдин вуйибдиин бахил духьну, думу хусусиятдиз илтIибкIуб намуснан къанунди кьабул апIруб дар. Закурин йигъан гъи увуз айибсиб девлет, кьувват тмунуризра хьуз мумкин ву, яв гьяракатар дугъура текрар апIиди – гьаци дугъривалин паргар чIур дубхьну, жямяаьтдин арайиъ, уьмриъ наразивалар арайиз гъюру. Жвувахьинди вуйи тIалаблувал гьарган гюзчиваликк дубхьну ккуниб ву. «Яв абайин гьял аьгъю ибшривуз» – кIуру ибарайин мяна – гьадмуси касибди, аьжузди гъуз кIуру гафар дар – мурар яв абайиз уьмриъ алахьу читинвалар, дарвалар кIваинди уьлин кьацI ипIин, девлет азуз кIури такабур махьан, имбудар асккан апIури, за махьан, кIурайи гафар ву. Ухьу варидари аннамиш апIбан бадали дупнайидар ву шаир Шамил Къазиевдин гафар:
Хизандиъ сар велед гъахьиган бабкан,
Дишла дугъаз тувру адлу ччвур – Инсан,
Хъа думу ччвур саб ражнукьан тадабхъиш,
Сарихьанра сарун за апIуз шулдар.
Хьуб гъапиб, жара динарин, динагьлийирин гьюрмат уьбхювал. Думу гьюрмат увухьинди кьяляхъ хътабкруб ву. Увуз яв дин фукьан багьалуди вуш, дураризра чпин дин гьаци багьалуди ву. Эгер увуз яв дин ужуди, зади рябкъюруш, гьаци вуйивал къуру гафариинди, ягъал сесниинди ваъ – увуз айи тербияйиинди, увустарин арайиъ умун хасиятниинди, сюгьбатнаъ ширин гафниинди, жумарт хилариинди, читинвалариъ «алдаку» касдиз «гъудужвуз» кюмек апIбиинди ва гьацира жара ужудар ляхнариинди субут апIин. Динар вари ужудар ву, диндиъ жвув улупуз даршлудар, дин чIур апIури, дидин гьюрмат уьбхюз аьгъдрудар ухьу вухьа.
Йирхьуб гъапиб, жвуван гьюкуматдин гьюкмиз, гъурулушдиз аькси ляхнар дарапIувал, жвув лихурайи, жвуваз уьлин кьацI гъазанмиш апIурайи идарайин устав (къанун) чIур дарапIди, ухьу ихь вазифйир намуслуди тамам апIури духьну ккунду. Ихь гьарсаб къанунсуз ляхни Ватан зяиф апIура. Ухьу гьичра гьархну ккундар, фици 1991-писан айтIан вуйи душмнари кюмек апIури, харижи уьлкйири ихь ватан дармадагъин гъапIнуш. Улубкьубдикан дарс гъадабгъури гъахьиш, ухьу кьюбпи ражну гъалатI хьидар.
«Ургубан ебц – сабан гьадабтI» – кIуру абйирин мисал гизафдари ишлетмиш апIурайиб ву. Гьаму ибарайи ухьуз ихтиятвалихьна дих апIура. Ихь гьюкуматдикан ухьуз айи ужувларин гъадри кадрудариз гизаф ужуб насигьятнан басня ву И.А.Крыловдин «Свинья под дубом вековым». Чаз ипIруб туврайи мяхъюн гьар чIур апIуз кьаст айи силиз ухшар гъахьиш, ухьу аьхю аьйибнаъ, зарарнаъ ахъур. Гьяйифки, вижна ктарди, гьациб уьлин кьацI ипIурайидар ихь арайиъра гизаф а, хъа, ччивар ккиригъруган, гьар ебццуз мумкин ву – кIурудар цIибтIан адар.
Улихьна вахтари инсанарин гьяракатар мучIувалиан акувалихьна вуйидар вуйи. Гьамус, гьяйифки, жигьиларин гьяракатар акувалиан мучIувалихьна вуйидар духьна. Мяна ачухъ апIувал герек дар – гьарсариз рябкъюрайи гьякьикьат ву. Рякъюри-рякъюри илимдихьан ярхла шулахьа. Аьяндар касдин гафар ву: «ВаритIан аьхю девлет – зигьимлу фикир ву, варитIан аьхю касибвал – авамвал ву». Авамвал хатIа кайиб ву гьам диндиъра, гьамсана гьюкуматдин гьюкмиъра. Авамвали гъахуру инсанар акувалиан мучIувализ. Гьацдар дарсар ухьуз киврайи мялимар, маллйир, аьлимар йигълан-йигъаз гизаф шула. Вахтарилан аьгъю шул, шли фицдар дарсар кивнуш ва дурари фициб бегьер тувнуш. Думуган сарун гъалатIар дюз алауз читин хьибди. «Фу гъубзнуш, гьадму ккадабцIиди ухьу». Хъа, жавабдар вахт улубкьган, къанунсуз ляхнарихьна «гьан!» апIрудар, вари рукарикк жин шлудар ву.
Гьяйифки, кьюб маш гъивну жилиин яшамиш шулайи инсанарра ихь уьмриъ гизаф ухьуз алахьура. Гьелбетда, му малкамутвал, алчагъвал ву. Мицир касдиз «муччвриинди йиччв туври, рижвниинди улар адагърур» кIури шулу – яни увуз «жа-а-н» кIури, увкан чан чиркин хилар марцц апIрур. Гьамцир касдихьан ярхла дар футнакарра – инсанарин арайиъ цIа алапIрур, гъалмагълар, йивувалар арайиз духну, инсанар уьмрихьан апIрур. Гьамцдар «гьунарариз» дилигну, Иблисди футнакриин чан няна алапIну, кIуру ихтилатра а.
Ухьухь йислан-йисаз цIийи мистар артухъ шула. Гъит, гьадму мистариъ марцциди ибадатвал апIуз ухьуз сагъвалра туври, ибадат апIрударра артухъ ишри, аммаки ухьуз аьгъю ибшри, мистан кьиматлувал кьадарнакан, цIийивалилан асиллу дар – мистан кьимат чпин хасиятнаъ, суратнаъ, ибадатвалиъ тамам вуйи иман, ягь, гъир’ят, намус улупуз шлу гьадина гъюрайи инсанарикан асиллу ву. Хъа инсан кьиматнаан адахъувал яшлуйириз гиран ктапIувалилан ккебгъруб ву – кIури шулу. Чпихьна вуйи гьациб гьюрматсузвал рябкъруган, яш дубхьнайи агъсакълари накьвариъ дахьнайидариз «бахтаврар» – намус масу тувру заманайин, писваларин, алчагъваларин шагьидар дархьидар, жилин, девлетнан кIуллан дяви дярябкъдар – кIуру вахтра улубкьуз гизаф кьан хьибдар, жан баяр, кIури гъахьну.
Адмийирин уларихьан мусурманвал улупрудариз пуз ккундузуз:
ГъапIну вушра уву «Къурбан»,
АпIурушра ву хьуб гъудган,
Шулдар увуз пуз мусурман,
Адарди вуш жандиъ иман.
Гьаму макьалайиъ зиихъ дупнайи гафар, мисалар, ибарйир ихь Ислам диндин мяна ачухъ апIурайи тамам дару сиягь ву. Ктухуруш, му сиягь яркьу апIуз шулу. Аннамиш апIрудариз дупнайиб бес шул, кIураза. Аьхириъ хъана насигьятнан гафар пуз ккундузуз. Персаринна таджикарин философ, математик, астроном ва шаир Омар Хайямдин гафар ву:
Гиран кади гъабхьунзуз Худайикан,
Чекмйир дарди узу гъузган.
Филадизкьан?
– Ликар ккадру жигьил рякъяйизкьан.
Ухьуз теклиф дивра шаири: гафар дапIну, хъа фикир мапIан — фикир дапIну, хъа гафар апIин. Аьлава вуди кIураза: «Бюркьюрин улихь уларин акв кьит дубхьнайиз макIан. Бай гъакIирин багахь яв чIиви балин тярифар мапIан. Ликар ккадру инвалиддиз ликриз иццру гъапIниз макIан. ЮкIв иццруриз нивкI гъафундариз макIан. Сабпи нубатнаан тинди хъайи адми рякъюз чалишмиш йихь!»
Гьюрматлу жигьилар! Уьмрин рякъярилан улдугбахьан ихтиятди гъузай. Учвлантина ичв веледариз, багагьлуйириз, абйир-бабариз тягьна йивруси уьлин кьацI мипIанай. Ичв гележег бадали жафа зигай. Абйир-бабарин ужудар аьдатариин лик мииливанай.
Аьдати инсанариз хас вуйи рябатлувалин перде чIур мапIанай. Девлет бадали ягь-намус масу мутуванай. Халкьдин сабвал, гьякьвал, рябатлувал, намуслувал, дуствал ва жилирвал – гьамрар уьрхюз зегьмет зигай ва учвура гьаци яшамиш йихьай.
Дюн’яйихьинди ачухъди лигай, дидин гюрчег терефарикан учвуз мянфяаьт кадабгъай, ичвра, жараринра апIурайи ляхниз, гьяракатариз дюз кьимат дивуз дубгъай. Ватандиз вафалу, гъул-жямяаьтдиз хайирлу, нумуналу инсанар йихьай. Ичв уьмриъ гъягъру рякъяр ягъурлу, апIру ляхнар мянфяаьтлу, гъазанмиш гъапIубра берекетлу хьувал ккун апIурахьа!
