Айгуль Мягьямедова
Аьлимарин фикриинди, XVIII аьсир улубкьайиз, инсан табиаьтдихъди марцциди албагну яшамиш шули гъахьну. Промышленностдин артмиш’вали аьгьвалат дигиш гъапIну: инсанди артухъ рукь ишлетмиш апIуз хъюгъну, синтетикайин алатар адагъну. Гьамрари варидари табиаьтдин марццивализ чIуру тясир тувра: рукь гьясил апIували гьава чиркин апIура, хъа пластмасса ва синтетикайин мурсул ишлетмиш апIбан кьяляхъ чIур даршиди, йисариинди табиаьтдиъ гъузру.
Инсанди хътабгъурайи гьава марцциди уьбхюб гъи сабпи йишв’ин дийибгънайи месэла ву. Саб дакьикьайин арайиъ ихь гъурдлариантина йишвну 9 агъзур литр, хъа йигъну 12000 агъзур литр гьава гъябгъюра. Чиркин гьава инсандин хамрак, уларик, хъюхъник ва кIвантIарик кубкIри, диди ихь бедендин аьгьвалатназ чIуру тясир апIуру.
Шид бегьем марцц дарапIували гъипIуб гьял апIру ва эндокринный гъурулушариз чIуру тясир апIуру. Инсандин яшайишдин, промышленностдин ляхнин натижайиъ варитIан гизаф чиркинвалар ругдикна гъягъюру: пестицидар, канцерогенар, машинарин ва заводарин чиркин газар. Ругдикна гъушу зарарлу чиркишнар ругдикан ктучIвурайи укIар-кIажарикна, хъа гьадму укI гъипIу малар-чарвйирин йиккук, никкдик кайи зегьерлу шей’ар инсандин бедендиз гъюра.
Заводар, фабрикйир айи йишвариъ гьава чиркин хьуз XVIII аьсрин кьяляхъ хъюбгънуш, ихь дагълу районариъ гьавайин аьгьвалат дигиш хьуз аьхиримжи 30-40 йисари хъюгънийи. 1970-пи йисари гъулариз машинар лап тек-биртIан гъюрдайи, синтетикайин пакетар затра адайи. Думуган туканариъра кмиди ишлетмиш апIруб гизафси кагъаз вуйи, гъадабгъу мутму иврубра мурслин сетка шуйи. Рякъярихъ, гьамусси, пластикайин пакетар, бутылкйир шулдайи, шюшдин бутылка тукандиъ пулихъ кьяляхъ бисуйи. Гъийин аьгьвалатну ухьу пашман апIура.
Гьюкуматди табиаьтдин марццишин уьбхюз фукьан вушра чарйир агура: хъархъвас жа-жаради кьабул апIру ишкIар дивра, зирзибил тартиб апIру заводар тикмиш апIура. Амма инсанарин кюмек дарди, думу ляхин кIулиз адабгъуз хьибдар.
Гъулариъ яшамиш шулайи инсанарра табиаьтдин марццишнан гъаразнаъ имдар. Табасаран райондиз гъягъру рякъюхъ, ТIаттларин гъулан гъирагъдиъ айи Бендил яркурра кмиди чиркин дапIна. Думу яркур кьюрдну йиф дубгънайиганра, хьадукран вахтна кIаж адабшвнайиганра, гъизилин чвул улубкьнайиганра утканди шулу, ва диди дилинтина гъягъюрайи инсанар гьяйран апIуру.
Хъа бязидариз утканвал рябкъюрадар. Дурари яркур хъархъвас дабхьру йишвси гьисаб апIури, бицIидарин кацIнайи памперсар айи пакетарра, бутылкйир айи шишларра кмиди ярквраз гъахура. Дурар чпи апIурайи ляхнин натижайин гъавриъ гьаз шулдайкIан?! XXI аьсриъ арайиз дуфнайи цIийи уьзрар тарагъувалик учвура пай киврачва, эй инсанар. Чиркин дапIнайи гьавайикан, жиликан, убхъурайи штукан чIурдин нахшраризра кмиди зарар шула. Гъи ухьу гьамциб аьгьвалатнаъ аш, 50 йислан жилиин фу шуйкIан? Гележегдин наслариз ухьу фу гъибтру? Узуз йиз багахьлуйириз, веледариз, худлариз марцци ва сагъу табиаьт гъубзну ккундузуз. Гъачай ихь Табасарандин уткан табиаьт, яркврар, гъярар-нирар уччвуди гъитрухьа.
