Зубайдат Шябанова
БицIивахтнаанмина абйир-бабари веледариз марццишин уьбхюз, жвувахьнаси, тмундарихьнара – табиаьтдихьна, инсанарихьна, вари дюн’яйихьна – дикъатлуди, гьюрматлуди янашмиш хьуз улупуру. Ихтилатариъси, уьмриъра «Марццишин сагъламвалин гирав ву!», «Сабпи нубатнаъди – марццишин!», «Хъергубси, дюн’яйиъ марццишин апIуз хъюгъ!» ва жара келимйир ерхьури шулхьуз.
Амма бицIир аьхю гъахьиган, гьякьикьатдиъ дугъаз фу рябкъюра? Ихь шагьрарин, районарин рякъяриъ пластикайин бутулкйир, ликарикк папрусин кьатIар, гъучIвуркьу илкIар дахьну, лазим дару йишварихь хъархъвсарин урслар арайиз гъюри рябкъюра.
Жвуван гъулан, райондин марццишин уьбхбан месэла гьарсар касдиз важиблуб дубхьну ккунду. Хъа, гьяйиф, гьякьикьат жараб ву. Варибдикан хъайи-хъайибси ктибтурхьа.
Пуз ккундузузки, улихьнаси Дагъустандин глава Сергей Меликовди вари муниципалитетариз зирзибил абхьру контейнерар дивру йишвар тешкил апIуб табшурмиш гъапIну. Му месэла гьял апIури, гьаму йигъари РД-йин табиаьтдин дакьатарин ва экологияйин министр Ратмир Расуловди Табасаран райондиъ региондин саб жерге районарин главйирихъди ва РД-йин табиаьтдин дакьатарин ва экологияйин министерствойин гъуллугъчйирихъди яркьу совещание гъубхнийи.
ИкибаштIан, гъи республикайин аьтрафариин зирзибил абхьру контейнерариз йишвар тяйин апIбан реестр тартиб апIру, дорожный карта тасдикь апIру ва РД-йин муниципальный образованйириъ коммунальный ижми хъархъвсарин (ТБО) урслариз жил жара апIру месэлйир учIрударикан духьна.
РД-йин тябиаьтдин дакьатарин ва экологияйин министрин заместитель Саният Билаловайи къайд гъапIганси, муниципалитетарихъди сигъ аьлакьайиъди дарди, ТКО-йихъди ляхин гъабхру мюгькам гъурулуш арайиз хуз шулдар. Гьаддихъди сабси, контейнерар дивру йишвар тешкил апIбаъра саб жерге гьял дапIну ккуни месэлйир арайиз гъюра, гьадму гьисабнаан – жилар гьуркIри адрувалихъди аьлакьалу вуйидарра.
Меркездиан вуйи, табиаьтдин гъайгъушнаъ айи хялар Табасаран райондиз гъяйиз улихьна, узу саб жерге гъуларин ватандашарихъди сюгьбат гъубхунза. Саки варидари, сари тмунурин гафар тасдикь апIурайиганси, саб жюрейиинди чпин наразивал ачухъ апIури гъахьну. Мисалназ, Рушвул гъул’ан вуйи Мариятди ва Аьйшатди гьамци кIура:
«Ич гъулаъра му месэла учIрударикан саб вуди гьисаб апIуз шулу. Улихьди зирзибил саб йишвахьна уч апIуйи. Гъуландари дидхъан пулра тувуйи. Ич хъархъвсар шулдарич, учу пул тувдарча, кIурударра айи. Йисан кьюб-шубубан субботникар гъахури, гъулан айитI ва рякъярихъди уч гъахьи хъархъвсарин шишлар саб йишвахьинди уч апIуйча. Кьюд-шубуд йигълан, гъулан сельсоветди, машиндиз дих дапIну, думу шишлар гатIахьуз гъахуйи. Гьамус саки варидари чпин хъархъвсарик цIа кипра. Гюзгю, рукьан кьутйир уч дапIну, шагьриз гъягъруган, зирзибилин урсларихъ дахьруча вая хъархъвсар ахьру контейнерариъ ирчруча. Хайлиндари чпин хъархъвсар рукчаригъинди, табиаьтдиъ ачухъ йишварихь дахьру вая зазаригъинди гатIахьуру. Улихьна йисариси контейнерар дивнийиш, ужи шуйи. Контейнерар даршра баладайи, вахтниинди уч дапIнайи шишларкьан гъул’ан гъахуйиш. Хъа аьхиримжи ражари хъархъвсар айи шишлар малари ва хуйири дячIяргъну, вари тарагъну, утIури, ниъ абхъну, микIлу гъуларизра кмиди рагъури хайлин вахт гъабхьнийи.
Пулин гьякьнаан кIуруш, ич гъулаъ саб ражари сар жигьил бали, сад йисандин пул сабишв’инди, гьарсаб хизандин раккарихъна гъягъюри, уч гъапIнийи. Ич хизанариз сад йисандин арайиъ кьюд агъзур манатра удубчIвундайи. Хъа гъулан марццишин уьбхбаз му аьхю пул дар. Гьаддиз учу сарпидарин арайиъди думу тувуз удучIвурча».
Жулжагъ гъулан бицIидарин багъдин заведующий Гюльназ Гьясанаваевайи ич сюгьбатнаъ му месэлайиан чан фикрарра ачухъ гъапIнийи:
«ИкибаштIан, марццишин гьарсар касдин сабпи йишв’ин алди ккунду. Хъа марццишин гъапIдариз, гьадму зирзибилихъ пул тувуз варидариз ккунди шулдар. Жулжгъарин поселениейикан кIуруш, йисан 6-7 субботник гъахурача, гъуландарихъди гюрюшмиш шулача. Уч гъапIу гъулан зирзибил Хючна асас урслиина гъабхурча. Хъа вушра, гьадму месэла бегьемди кIулиз адабгъуз дубхьнадар. Поселениейин гьарсаб гъулаъ контейнерар дивру йишвар ккабалгна. Му месэла ялгъуз сар главайихьан гьял апIуз шлуб дар. Мушваъ региональный операторарира зегьмет дизигну ккунду. Хъа региональный оператор Табасаран райондиз тек-бирра адахъури шулдар».
Сюгьбатчйири узуз туву мялуматариан гъалатI дарди саб пуз шулзухьан: варитIан гъагъи месэла Хючна гъулаъ арайиз дуфна. Фицики мушваъ айи аьхю урслиина хайлин гъулариан зирзибил хури дабхьра, ва вахтниинди думу йишв марцц апIрур адар. Гьар йигъан думу аьгьвалатнан шагьидар шулайи Хючна гъулан дишагьлийир Гюлишандихъ ва Маркизатдихъ хъебехъай:
«Ав, месэла учIрударикан саб ву. Хючнаан удучIвру йишвахь, аьхю гъядлан улдучIвган, Куркакк ва Цалак гъуларизди вуйи рякъюъ жил вахтназди арендайиз гъадабгъну, гьадушв’ин бетон улубзну, контейнерар дивну, хъархъвсар уч апIру йишв тешкил гъапIну. Дина Хючнаанси, йицIбариинди жара гъуларианра чIуруб-чIюрхюб хура. ГвачIнинган душв’ин али контейнерар марцц гъапIишра, хябяхъдиз дурар ацIну шулу. Хъа йигъан лисуз контейнерарин гъирагъарихъанмина аьхю урслар духьну, гьяфтйириинди марцц дарапIри шулу. Учу гьамци кIурача: региондин операторарин идарайин гъуллугъчйирин ляхниин, дурар лазим вуйибдихъди тямин апIбиин бегьемди гюзчивал гъабхурайир адар. Гьаддиз, я зирзибилихъан пул тувуз, я думу вахтниинди марцц апIуз гьялак сарра шуладар».
Аьхиримжи йисари туризмдин циркил артмиш хьуз хъюбгънайи Табасаран райондиъ марццишнахъди вуйи аьгьвалат, му месэла гьял апIуз райондиз чан дестейихъди РД-йин табиаьтдин дакьатарин ва экологияйин министр Ратмир Расулов гъафиган, дигиш шул кIури, миж кивнийза. Амма, райондин глава Мягьямед Къурбановдихъди сюгьбат апIбан кьяляхъ, му фикрар шил амдарди гъудургнийиз. Фицики, райондин главайиз му месэла гьял апIуз чан кьатI’иди улупнайи вазифйир а. Хъа зирзибил урсларилан ва контейнерариан гъабхуз ихтияр анжагъ региондин операторизтIан адар.
Мягьямед Къурбановдихьан му месэлайин гьякьнаан чан фикрар ачухъ апIуб ккун гъапIнийза. Ич сюгьбатнаъ дугъу, вари районариъси, Табасаран райондиъра контейнерариз йишв жара апIуз жил ва бюджетдиъ аьлава дакьатар адруваликан, хъархъвсар уч апIру йишварин манзил аьхюб вуйиваликан, дагълу гъуларин рякъяриъ тялукь техника тIапIуз читинди алабхъурайиваликан, ва гьаци вушра, сабдизра дилигди, чпи вари месэлйир гьял апIурайиваликан гъапнийи.
«Дюзди кIуруш, гъулар зирзибилихьан марцц апIувал ич вазифйирик кабхърадар. РД-йин Правительствойи думу вазифа гьял апIувал экологияйин ва табиаьтдин дакьатарин министерствойиз табшурмиш дапIна. Зирзибил гъабхбан гъуллугъ лицензия айиб ву. Учу, дициб лицензия адарди, му месэла гьял апIури гъабхьиш, пулин журум имиди гъубзри, уголовный дело ачмиш апIуб мумкин ву. Гьаци вушра, месэлйир гьял апIру рякъяр агури шулча. Учуз улупнайи вазифйирикан сабпиб зирзибил уч апIру йишв жара апIуб, бетон убзну, бару дивуб ву. Райондиъ 2019-пи йисхъанмина му ляхин гъабхурача. Контейнерар дивру йишвар шубуб ражари цIийи алаунча. Региондин оператори вахтниинди гъулар хъархъвсарихьан марцц дарапIрайивализ лигну, душвариъ урслар аьхю шула. Агьалйири, мидкан инжиг духьну, думу йишвар чIур апIура. Инсанари чIур гъапIу йишвар таза кIул’ан рас дапIну къайдайиз гъахунча. Райондиъ 74 гъул а. Зирзибил дабхьру йишв вари гъулариъ хьиди, хъа аьхю гъулариъ – кьюб вая шубуб. Гьаддиз зирзибилиз 79 йишв жара дапIна. Хъархъвсар ахьру бакарин норматив 1000 касдигъна 8-12 бак улупна. Райондиъ 53 агъзур агьали яшамиш шула. Гъийин йигъаз райондиз 500 контейнер масу гъадагъунча. Гьелелиг дурар вари гъулариъ дивнадарча, фицики, дурар дивубси, инсанари дурари хъархъвсар ахьуз хъюгъру. Хъа регоператори гьадушвариан думу сабан адабгъурадар. Гьаддиз контейнерар складариъ гъузра.
Гьацира 2019-пи йисан тартиб гъапIу схема таза кIул’ан тасдикь дапIну, сайтдиъ тувну ккундийи. Ич улихь дивнайи вазифйир вари тамам дапIнача. Месэла региональный операториин дийибгъна. Региональный оператор РД-йин экологияйин ва табиаьтдин дакьатарин министерствойи тяйин дапIну ккунду. Кьибла Дагъустандиъ региональный операторин вазифйир «Дербентгорсервис» тешкилатдиина табшурмиш дапIна. Жюрбежюр себебариан месэла гьелелиг гьял апIуз шуладар. Яна думу зирзибилихъан пул тутруврайивалиин ва региондин оператори чпин вазифйир бегьемди гьял дарапIрайивалиин дийибгъна», – гъапнийи Мягьямед Къурбановди.
