Мегьемер Гьяжиибрагьимов
«Абара йикI, бабра йикI,
баба милибкIан»
(Абйирин агъал)
Гъавриъ адрудариз агъалин мяна ачухъ апIураза: аба даршра, баб даршра, велед арайиз удучIвуру, хъа баба (уьл) дарш – думу уьмриан гъягъюру. Дугъан баба тадабгъуз хай даршул!
Патефон аьдати гаф, аьдати алат ву, аммаки ихь авторин повестдиъ диди гьам инсанвалихьди гирами дапIнайи игитарин юкIвар, суратар, гьамсана кьюб маш гъивнайи малкамутарин чиркин гьяракатар рякъюз ухьуз кюмек апIура.
Дявдин (1941-1945) йисарин бицIир, ихь китабдин автор Гьюсейн Гьюсейнов гизафдариз тажрубалу мялимси, ужур, савадлу тербиячиси, жямяаьтлугъ касси таниш вухьуз. Чан яратмиш апIбарин зигьимлувалиинди ихь автори чан китабдиъ гьамусдин жигьилариз ихтилатарикантIан хабар адру (думура лап цIибди), ккудубшу аьсрин варитIан гизаф къурхулу, зарарна зийнар, кIван аьзиятар, дарвалар, гаш’валар ухьуз кьисмат хьуз гъиту дявдин гьяракатар, инсафсузвалар, инсансузвалар чан багъри гъулан сяргьятариин гъахьи (цIиб гъирагъдизра гьудучIвури) гьядисйириинди шикиллу апIура. Автори китабдик гъитIирккнайи темйирин кьадар адар. Гьарсаб тема автори чан лазим вуйи аьхирихъна хъапIра.
Инсанвалин суратнаан адахънайи касдин ликриина жвуван чарасуз вуйи гъуллугъ тамам апIувал ккун апIури гъягъюб фукьан гъагъи ляхин даринхъа! Иллагьки дишагьлийиз! Фу бадали? Фуж бадали? – Гаш’ан гьялсуз духьнайи бицIидар бадали. Дяви ва бицIидар. Му гафар мяна жигьатнаан саб цIарнаъ дикIуз шлудар дар. Дяви айи йишваъ бицIидарин шад сесериз йишв гъубзрадар. Дявди йитимар арайиз хуру. Йитим. Фукьан гъагъи гаф дарин? Дявдин йитимарин бицIивахт гизаф мучIуб гъабхьну. Аьзаб, гаш’вал, дерд, гучI’вал, аьхълушин, зурвал… Дявдин маш! Агъзрариинди абйир-бабар дявди веледарихъ мягьрум хьуз гъитну. Агъзрариинди йитимари ихь уьлкейин шагьрарин ва гъуларин кючйир ацIну. Гьюсейндин китаб урхруган, дявдин писвалар вари ихь улихь дийигъуру.
Автори дявдин тема яркьу апIура: китабдик дявди ахтармиш апIура инсанар – фуж вуш игит, ватанпервер, гьякь инсан, фуж вуш гучIбях, хаинкар, предатель (жвуван ватан, жвуван халкь, гъир’ят-намус масу туврур).
Фукьан гъагъи ляхин вуйкIан бандитдин абана баб хьуб, гъардаш хьуб, багагьлу ва гъулажви хьуб! Намус дудубгну, фун бадали, гьярам мутму бадали, усал рякъ дибисну, тIараш’валар, бандитвалар апIури, чпин гъахи абйир-бабарин хулариин биябурвалин тIагъма йивну, гучIбях чакъларси, яркврариъ жин шули, уьмриан гъушу усалариин Аллагьдинна, инсанаринна няна алибшри! Инсанарин жергйириан дурари чиб-чпи идирчну! Думу къарар ухьура тасдикь апIидихьа.
Китабдик улупнайи дявдин маш думу вахтна вари йишвариъ саб вуйи гъапишра, кучIал даршул. Автори чан китабдик, уьмумиламиш дапIну, дявдин маш улупура – Аьдилна Агъабег, жара ччвурар алди, вари гъулариъ, яркврариъ ади гъахьну, гьар гъулаз чан Гьясан, Пери, Сяидстар игитарра айиваликан гьархидархьа. Китабдик гьякьлувал – гъалиб, кучIал, писвал магълуб шула, гьаци дубхьнура ккунду. Инсан рюгьламиш апIурайидар дугъривал, ватанпервервал, инсанвал ву – фукьан читин вахтнара дурар дургуз гъитну ккундар.
Фукьан ухьу Ватандин Аьхю дявдихьан (1941-1945) ярхла шулаш, гьадмукьан ихь халкьдиз, аргъаж шулайи наслиз дидкан айи мялуматар цIиб шула. Фукьан ухьуз айи дявдикан вуйи аьгъювалар цIиб вуш, гьадмукьан хаинкрариз ухьу улдугуз гъитуз, ухьу кучIлин хабрарихьди тямин апIуз, ухьу уьмрин рякъярилан улдугуз гъитуз рягьятди хьибди. Мици хьуз гъитну ккундар, ихь автори ухьуз мугъаятвалихьна дих апIура. Авториз кюмекчи духьну, теклиф дивраза: аргъаж шулайи наслиз гъубшу аьсрин дявдин вахтари (1941-1945) ихь халкьдиз алахьу читинваларикан, душмандин вягьшиваларикан, хилиъ гьюкум айи малкамутарин инсансузваларикан, ихь игит тарихдикан саб кьадар аьгъювалар хьпан бадали, «Патефон» китаб ихь мектебдин урхбан программйириъ тIапIну ккунду. Ватанпервер тербияйин гьякьнаан ухьу гизаф гъалатIар деетурахьа. Китабди ухьуз жанлу, гьякьлу уьмрихьна дих апIура, дугъри, игит, ватандиз вафалу касарин тереф бисуз ихь улихь теклиф дивра.
Уьмрин аьхириз инсанди гъазанмиш гъапIу кьиматарик варитIан заан кьимат, гьаму касдиз намуслу уьлин кьацI ипIуз аьгъяйи, кIуру гафар ву. Узхьан цIиб ярхла ашра, авторин уьмур вари йиз уларикк гъубшуб ву. Гьациб уьлин кьацI ипIбаз увуз аферин, Гьюсейн! Увуз мюгькам сагъвал, яратмиш апIбариъ хъуркьувалар, марцци завар, архаин уьмур кьисмат хьуб ккун апIураза.
