Зубайдат Шябанова
Июндин 3-4-пи йигъари республикайин ва урусатдин интернет-мялуматарин дакьатариъ, социальный сетариъ, телеграм-каналариъ Хянгъярин рибчрарин улихь кьюб метркьан ягълишин алди тахтйирикан дапIнайи арчил диврайиваликан ерли агьалйирин, туристарин, турагентствйирин вакиларин, райондин администрацияйин, аьхирки Дагъустандин главайинра наразивалар ачухъ апIурайи улхбар, видеороликар тарагъну гъахьну.
Машгьур гъабхьи арчил
Вари фтилан ккебгъуб ву гъапиш, 3-пи июндиъ Табасаран райондин глава Мягьямед Къурбановди чан телеграм-каналиъ РД-йин табиаьтдин дакьатарин ва экологияйин министерствойин дахилнаъ айи ООПТ-йин (мюгькам гюзчиваликк уьрхюрайи табиаьтдин кевшанарин) дирекцияйи Хянгъярин рибчрар, дидин улихь 50 метр манзил ва 2 метр ягълишин ади арчил дубсну хъябкьрайиваликан, гележегдиъ дидиз лигуз ккунидари пул тувруваликан ва гъадабгъу гъазанж рибчрарин аьтрафар къайдайиз хуз харж апIруваликан мялумат тувнийи. Думу хабрарин кьяляхъ интернетдин мялуматарин дакьатар, социальный сетар «арфарин мукьаз» илтIикIну. Аьхю пай агьалйирик бетонди ккапIнайи ва ариш-веришчйири кьялаъ тIапIнайи рибчрар имбубсана «дустагъ апIурайивали» тюнт хъял капIнийи.
Саб вахтна соцсетариан агьалйирин наразиваликан гъурху ва чан улариинди думу бару иливурайибдин шагьид гъахьи ерли агьали Эльдар Рамазановди, хъял кубчIвну, думу арчликан тахтйир кючIюргъюз хъюгънийи. Думу гужназ полицияйин вакилари хътаъну.
Райондин главайи ва ООПТ-йин дирекцияйин кIулиъ айири интернет дакьатариан гъалабалугъвал кабхънайи ва наразивал улупурайи агьалйир гъаврикк ккаъбан мялуматар туврашра, дурариз иб туврайидар сар-кьюрра адайи. Дюзди гъапиш, дурари туврайи мялуматариъ фукIара цIийиб адайи. «Рибчрар уьбхюрайи кевшен ву, душв пул бисуб метлеб ади гьадабтIура, деуз секю-секвйирра дивди, акв зигиди. Гъалмагъал гъитIибккуз ккунди айидарин гафарихъ мухъугъанай. Рибчрарин гележегдикан фикир кади, йикьрар къанундиинди кьабул апIурайидар ву», – кIури гъахьну мялуматариъ.
4-пи июнди Хянгъярин рибчрарихъди аьлакьалу аьгьвалат якьин гъалмагъализ илтIибкIурайиб рябкъюри, дидин гьякьнаан чан фикрар республикайин глава Сергей Меликовдира ачмиш гъапIнийи. Дугъу табиаьтдин ядигар ягъли баруйихъди хъябкьуваликан чан наразивал улупнийи. «Табиаьтдин дакьатарин министриз му аьгьвалат къайдайиз хуб табшурмиш гъапIунза. Жикъиди кIуруш, ихь Хючна рибчрар туриствалин объект ваъ, хъа табиаьтдин ядигар ву.
Гюзчивал алдарди гъибтнайивали ва дина аьхю кьадар туристар гъюрайивали думу йишварин экологияйиз чIуру тясир тувра. ИкибаштIан, рибчрарин марццишин ва къайда уьбхювалиъ игьтияж’вал а. Гьаддиз гьюкмин органарин терефнаан лазим вуйи уьлчмйир кьабул дапIну ккунду.
Амма, ерли агьалйирси, узура чиновникари му ляхин фици гъабхуз хъюгънуш, рази дарза. Дицисдар арчлариинди дурари ухьук гьевес капIрайи йишвар ваъ, чпин хулар ва дачйир балгри», – гъибикIнийи Сергей Меликовди ва ухшарсуз арчил алдабгъуз табшуругъ тувнийи.
Ният жараб вуйи
Гьадму йигъан Мягьямед Къурбановди РД-йин табиаьтдин дакьатарин ва экологияйин министр Ратмир Расуловдиз Табасаран райондиз гъюб теклиф гъапIну. Дурар кьюрид ва ООПТ-йин дирекцияйин кIулиъ айи Аьли Мягьямедов Хянягъ гъулан жямяаьтдихъди гюрюшмиш гъахьну.
Агьалйирихъди вуйи сюгьбатнаъ министри къайд гъапIганси, рибчрар ва дидин багахь хьайи 1,3 га жил табиаьтдин мюгькамди уьрхюрайи кевшенарин жюрейик кабхъра, ва душвлан бару илтIибкIну ккунду. Сифте илтIибкIу бару, рибчрарин аьтрафарихъди затра хъбалгури адрувал министрира тасдикь гъапIну.
«Жюрбежюр интернет-ресурсариъ арчил иливбахъди аьлакьалу мялумат дюз дарди тувбан натижайиъ райондин агьалйири РД-йин табиаьтдин дакьатарин ва экологияйин министерствойин дахилнаъ айи ООПТ-йин дирекцияйи му ляхин табиаьтдин машгьур йишваз лигуз гъафидарикан пул бисбиинди девлет гъазанмиш апIуз ният айиб гьисаб гъапIну. Узу ичв гъавриъ аза. Вари терефариан видеокамерйир дивну, райондин рибчрарихъан гъадабгъу гьарсаб манат ва думу наанди харж апIураш, гюзчиваликк хьибди. Бару цIийи жюрейинуб иливурхьа», – гъапнийи Ратмир Расуловди.
Министр райондиъ амиди, арчил алдабгъуз хъюгъну. Амма думу бегьемди гъира алдабгънадар.
ГьацI миллиондин ккайи бару
Ерли агаьлйирихъди гъабхьи сюгьбатнан кьяляхъ министри чан телеграм-каналиъ туврайи мялуматар республикайин главайи агьалйириз гъапибдихьан лапра тафавутлу шулайи. Думу гьякимрин бикIбарихъ хъугъруш, социальный сетариъ агьалйирин наразивалар бару иливбахъди ваъ, хъа дидин дизайндихъди аьлакьалу вуйи.
«Хянгъярин рибчрар табиаьтдин региондин мяна айи ядигар ву. Дидин флора ва фауна Уьру Китабдиз гъадабгъна. Учухьна, рибчрарихъ рягьятвал гъадабгъурайидари хайлин дюшюшариъ думу чиркин апIурайиваликан, рибчрариз лап багахьна машинар хъаърайиваликан, машинарихъ хъайидари рибчрарин багахь хатIасузвал дюрюбхрайиваликан аьрзйир гъюрачухьна. Мидланра савайи, рибчрарихъна рягьятвал гъадабгъуз, успагьи йишваз лигуз дуфнайи туристариз манигъвал туври, мина мал-къара гъюри шулу. Учу кьабул апIру уьлчмйири думу йишв гюзчиваликк уьбхюз мумкинвал тувди. Хъа ООПТ-йин дирекцияйиз, рибчрар ухшарсуз апIурайи бару иливбахъан низам-къайда жигьатнаан тюнбюгь тувди. Текрар апIураза, бару иливбахъан ваъ, думу бару мешребсуз вуйивалихъан», – къайд гъапIну министри.
Гьаддихъди сабси, министри думу бару иливуз тендер 5-пи майди мялум гъапIуваликан гъапну. Думу къанундин вари къайдйир уьрхюри кIули гъубхну. Республикайин бюджетдиан Табасаран райондин рибчрариин бару иливуз 497 агъзур манат жара гъапIну.
КьатI’и жаваб
Министр райондиан душну, бару алдабгъуз хъюгъбан кьяляхъра дидкан улхбар яваш шуладайи. Му аьгьвалатнаъ варитIан гъагъиди райондин главайиз алабхъура. Гьаз гъапиш бейхабарди вуйи хайлин агьалйири бару иливбан терефкрар райондин администрация гьисаб апIура. Ва тахсир кадру тахсиркрарихьнаси, хайлин гъванар дугъан хутIлизди гатIахьну. Гьаму йигъари учу райондин глава Мягьямед Къурбановдихъди му месэлайин гьякьнаан ачухъ сюгьбат гъубхунча. Дугъу ич гьарсаб суалназ, чав кIурайиб тялукь документариинди тасдикь апIури, кьатI’и жавабар тувнийи.
«Сабпи нубатнаъди пуз ккундузуз, 1981-пи йисхъанмина РД-йин министрарин Советдин къарариинди Хючна райондин рибчрар Дагъустан АССР-ин чаз барабарвал адру табиаьтдин ядигарси гьисабназ гъадабгъна. Дидин кьяляхъ, 2007-пи йисан рибчрариз «Ханагский водопад» ччвур алди хусуси паспорт тартиб дапIну, дидиз региондин мяна тувну. Хъа 2008-пи йисан рибчрар 1,3 га жилра хъади, РД-йин Правительствойин къарарнииинди, табиаьтдин дакьатарин министерствойин дахилназ тувну. 2022-пи йисан 8-пи июли РД-йин Правительствойи Дагъустандин табиаьтдин ядиграрихъан пул бисбан гьякьнаан къарар кьабул гъапIну. Хъасин, 2023-пи йисан 20-пи феврали гьадму къарариъ дигиш’валар тIаъну, фицики 2022-пи йисандин къарарнан сиягьдик Хянгъярин рибчрар кади гъабхьундар. Хъа тазади кьабул гъапIу къарариъ думура гьисабназ гъадабгъна. Яни, саб гафниинди, РД-йин табиаьтдин дакьатарин ва экологияйин министерствойиз Табасарандиз рибчрарихъна гъюрударихьан 100 манат бисуз къанундиинди ихтияр а.
Думу къарарнан кьяляхъ, узу швнуб-саб ражари министерствойиз улихьдин министрихъди ва гьамус цIийи министрихъди, РД-йин Правительствойин кIулиъ айирихъди ва дугъан заместителарихъди, рибчрарихъан пул дибрисбан месэлайин гьякьнаан гафар-чIалар гъапIунза. Амма узу хъадаънайи кагъзариз ва йиз илтIикIбариз дилигди, РД-йин табиаьтдин дакьатарин ва экологияйин министерствойин вакилар бару иливуз райондиз швнуб-саб ражари гъюри гъахьну. Ич гуж аьхюб шули, думу ляхин дурарихьан кIулиз адабгъуз шули гъабхьундар.
Улихьнаси цIийи министр ктагъган, дугъахьнара гъушунза. Амма Ратмир Расуловди чав Правительствойи адабгънайи къарар тамам дапIну ккуниваликан гъапну. ИкибаштIан, къарарнаъ улупнайи 100 манат бисбан бадали, дурари сифте бару иливну ккунду. Учу дурариз баруйин ерина рибчрарихьна ктучIвру йишвахь рякъюъ шлагбаум дивуб теклиф гъапIнийча, му ляхниъ учура кюмек тувруваликан гъапнийча. Амма дурари шлагбаум анжагъ чпин дахилнаъ айи аьтрафдиин иливузтIан ихтияр адруваликан гъапи.
РД-йин табиаьтдин дакьатарин ва экологияйин министерствойи рибчрариин бару иливуз тендер мялум гъапIубси, нубатнан ражари дурарихьна гъушунза. ООПТ-йин дирекцияйин кIулиъ айи Аьли Мягьямадовдикан баруйин дизайн-проект тартиб апIуб, думу учуз улупуб ва, райондиъ ляхнар ккергъайиз, учуз хабар дебккуб швнуб-саб ражари ккун гъапIнийза. Мидланра гъайри, рибчрарихъ ляхнар ккергъайиз ООПТ-йин дирекцияйин кIулиъ айириз, гьадму йишвахь фу шулуш, пул наанди харж апIуруш мялуматар кади рекламайин тахтара дивуб теклиф гъапIнийча. Гаф тувну, амма тамам гъапIундар. Ляхнар ккергъубси, узу йишв’ина гъушунза. Гьадмусяаьт РД-йин табиаьтдин дакьатарин министриз зенг дапIну, райондиз хъуркьуб, чан гъуллугъчйири гъабхурайи ляхниз лигуб ккун гъапIунза. Думу гъафну ва сабпи нубатнаъди бару алдабгъуз табшуругъ тувну.
Гьамусяаьт цIийи баруйин дизайн тартиб апIура. Узу гъапиганси, къанундиинди дурариз бару иливуз ва пул бисуз ихтияр а. Учу дурариз рибчрар пулсузди гъитуб, хъа гьадушвхъан апIру харжар вари учу ккеркуз гьязурди вуйиваликан кIурача. Мидин гьякьнаан узу республикайин Главайихьнара гъягъюрза. Пул бисуз ва бару иливуз узу ва вари райондин жямяаьт къаршу ву. Амма, райондин айитI айиб вушра, ихь рибчрарин ихтияр РД-йин табиаьтдин дакьатарин ва экологияйин министерствойин хилиъ а», – гъапнийи ич сюгьбатнаъ Мягьямед Къурбановди.
РД-йин табиаьтдин дакьатарин ва экологияйин дахилнаъ айи ООПТ-йин дирекцияйин кIулиъ айи Аьли Мягьямадовдиз арайиз дуфнайи аьгьвалатнан гьякьнаан дугъан фикирра ашкар апIбан бадали, учу швнуб-саб ражаридугъан телефондин хусуси нумризра, ляхнин телефондизра зенг гъапIунча. Дугъан хусуси нумриз рибчрарихъди аьлакьалу суаларра хъадаунча. Ляхнин телефон саб ражари дугъан секретарьшуру за гъапIну ва Аьли Мягьямадовди совещаниейиан гъафибси, редакцияйиз зенг апIруваликан гъапну. Амма я думу йигъан, я хъа йигъан ООПТ-йин кIулиъ айир учухъди аьлакьайиз удучIвундар. Рябкъру гьялариан, совещание хайлин йигъариз ярхи гъабхьну.
ГъюдубчIву йигъ
Табасаран райондин главана райондин агьалйирси, дагъустандин туризмдин цирклиъ лихурайи агъзрариинди вакиларра Хянгъярин рибчрарилан бару илбицбан дюшюшдикан наразиди улхури гъахьну. Дурарин арайиъ айи ихь ватанагьли, «Этнотревел» турфирмайин гъуллугъчи Зульфия Багъдаевайи ич сюгьбатнаъ гьамци гъапнийи:
«ГакIвлин арчил иливбиинди рибчрар хусуси касдин гьяятдиз илтIикIну. Эгер гележегдиъра гьадму жюрейин бару иливиш, рибчрар анжагъ дидин гъвалахъ тикмиш дапIнайи гостиницайин унчIвариантIан рябкъюдар. Туристарин ва туризмдин цирклин вакиларин арайиъ рибчрарикан улхувал, арчил алдабгънушра, яваш дубхьнадар. Думу йишв’ин арчил иливбиин сарра рази хьидар. Хъа жара йишвариъси экологияйин сборин саб билет апIуз сарра къаршуди дар. Мисалназ, Ургур ччуччвун ва сар чуччун гъалайиз гъюрайи туриствалин экосборин саб билетдик музейра, рибчрарра каш, харжи шулдар. Экосборар вари регионариъ ва туризм артмиш шулайи вари уьлкйириъ а. Му аьдатнан ляхин ву. Хъа республикайин табиаьтдин дакьатарин ва экологияйин министерствойи гъабхурайи жюрейиинди ляхин дубхну ккундар.
Рибчрариин бару иливурайи йигъан узу Табасаран райондиз туристар хъади дуфнайза. Дурарин арайиъ Мурманскдиан вуйи ва гьар йисан ухьухьна гъюрайи туристарра айи. Бару гъябкъиган, дурар русвагь гъахьнийи ва чпин йигъ гьавайиди гъюдубчIвуваликан, чпин сарун Табасаран райондиз гъюз я аьшкь, я гьевес амдруваликан гъапнийи. Гьадму жюрейин гафар хайлин туристарикан гъеерхьунзуз».
Ляхин шли «ккабалгиди»?
Табасаран райондин главайин туризмдин месеэлйириан теклифчи Низами Агъаризаевди ктибтганси, рибчрарин аьтрафар, дурар райондин администрацияйин дахилнаъ адаршра, Мягьямед Къурбановдин табшуругъниинди, йисан швнуб-саб ражари субботникар гъахури, марцц апIура. Арчил иливру йигъан рибчрарихъ Низами Агъаризаевра хъайи.
«Хянягъ гъулан жямяаьтдихъди вуйи сюгьбатнаъ узура иштирак гъахьнийза. ООПТ-йин дирекцияйин кIулиъ айири жямяаьтдиз чпин чIуру ният адруваликан, чпи анжагъ РД-йин Правительствойи адабгънайи къарар тамам апIурайиваликан гъапну.
Райондин главайи рибчрариз лигуз вари райондин агьалйириз пулсузди гъитбан теклифназ РД-йин табиаьтдин дакьатарин ва экологияйин министри къарар чахьан гьюдюхюз даршлуваликан, амма райондин дережайин гьюкмиинди думу месэла «ккабалгуз» шлуваликан гъапнийи. Министри Хянягъ гъулан жямяаьтдикан 4 вакил ктагъбан ва дурариз рибчрарихъ лихру йишвар тяйин апIбан теклиф дивнийи. Рибчрарин зиихъ Дагъ-бары цаларин чIвурд алди гъабхьну. Пул уч гъабхьиш, гьадмура цIийи кIул’ан тикмиш апIуз гафар гъахьнийи.
Туристар райондиз гизаф гъюра, туризм артмиш шула. Райондиъ маракьлу йишвар хайлин а. ИкибаштIан, думу йишвариъ марццишинра дюбхну ккунду.
Учу райондин бизнесменарин кюмекниинди, Хянгъярин рибчрарин аьтрафар ккабалгунча, рякъ рас гъапIунча, кучвубхури гъюрайи жил дебккру цалар ккаунча. Хьадукран апрель вазлилан чвлин аьхирариз марццишин уьбхюз чалашмиш шулача. Хъа му ляхнар РД-йин табиаьтдин дакьатарин ва экологияйин министерствойи дапIну ккунидар ву. Амма 2008-пи йисхъанмина гъийин йигъаз дурари саб ляхинра гъапIундар. Хъюгъю ляхинра кьяниб гъабхьну», – гъапнийи Низами Агъаризаевди.
Жара месэла
Аьхириъ вушра, дарпиди гъибтуз шулдарзухьан, рибчрарин улихь хьайи гостиницайин гьякьнаанра гафар ва улхбар арайиз дуфна. Узуз айи мялуматариинди, гостиница дивругантIан райондин администрацияйи эйсийиз думу рибчрарихьан цIиб ярхла, жара терефнаъ дивуб теклиф дивнийи. Амма эйси хъпехъундар. Жил дугъануб ву, гьюжат апIуз шулдар. Мидин гьякьнаан улхури, рибчрариз лигузди пул иливбаз ерли агьалйир аьксиди ву.
«Табиаьтдин мюгькам гюзчиваликк уьбхюрайи жилиин, рибчрарик кабсну, къанунсузди гостиницайинна ресторандин дарамат либхури хайлин йисар ву. Думу дараматдин эйсйири хайлин йисари райондикан мянфяаьт ктабгъури, налог Дагъустандин Огни шагьриз тувра. Туристарин кьадар артухъ шулайивализ лигну, думу дараматдин эйсйирихьан рибчрарин аьтрафдин гъайгъу зигуз шулу. Скамейкйир ва зирзибил абхьру ишкIар дивуб ва марццишин къайдайиъ уьбхюри гъибтуз аьхю харжар удучIвудар», – гъапнийи ерли касарикан швнур-сари ич сюгьбатнаъ.
Дурар гьякь ву. Хъа дарш ихь фици шула: аьтрафдин эйси – сар, гъайгъу зигурайир – жарар, хъа мянфяаьт ктабгъурайир – шубурпи кас. Гостиницайикан гъи улхидархьа. Думу жара макьалайин тема ву. Хъа рибчрарин месэла давам хьибди. Думу месэла райондиъ ккабалгуз шлуваликан министри дупна. Хъа шли ва фици думу ккабалгуруш, вахтну улупиди. Ккилигурхьа!
