Умгьанат Сулейманова
«БицIидар ихь гележег ву» кIуру лозунг варидариз танишуб ву. Абйирин мисалиъ кIура: «Яв гележег рябкъюз ккундуш, бицIирин улариз лиг». Думу улариан яв гележегдин уьмур, бахтлувал, гьаддихъди сабси дарваларра рякъюру. Дупну ккундуки, гьарсаб девриз чан саягънан дигиш’валар ади шулу, гьаддихъди сабси агьалйирин уьмриъра дигиш’валар арайиз гъюру. Хъа бицIидарин уьмурра саб йишвахь дийибгъну гъубзурдар. Дурарин уьмриъра дигиш’валари агъавал апIуру. Ав агъавал апIру, гьаз кIурава гъапиш, сумчIур-ягъчIвур йис мидиз улихьна вуйи бицIидаринна гьамусдин деврин бицIидарин арайиъ аьхю фаркьвал айибдин гъи ухьу шагьидар вухьа. БицIир дюн’яйиз гъахихъанмина абйир-бабар думу аргъаж апIбиин, дугъан гележег ккабалгбиин, дугъкан жямяаьтлугъ кас ктаъбиин машгьулди шулу. Гьяйифки, хайлин абйир-бабари веледдихъ гъизигу жафайи бегьер тувурдар, чпиз туву тербия аннамиш дарапIди, лазимсуз рякъюъ ахьру велледарра шулу. Дицисдар жергйириъ ахьу веледари абйир- бабариз, мирас-варисдиз аьхю дердер тувру. Саспи хизанариъ, ужуб уьмур ккабалгу бицIидарин арайиан аьхюдарин гележег бахтсуз апIру веледарра удучIвуру.
Дупну ккундуки, статистикайин улупбариинди, дюн’яйиъ яшамиш шулайи инсанарин юкьуб пайнакан саб пай бицIидар ву. Дурариз ухьу туврайи тербияйилан, аьгъюваларилан уьлкейин, инсанарин, гьадму гьисабнаан чпинра, гележаг ассиллу ву.
Сакитвал адру хизанариъ аргъаж гъахьи ва шулайи хайлин бицIидар къанунар чIур апIрудар шулу, дурар чпиз лайикь дару рякъюъ ахьру, аьхюдарихъ хъпехъурдар. Саспидариз мектебдизра гъягъюз ккунди шулдар. «Мектебдиз гъягъяйиз, учхьан шлу ляхин тамам гъапIиш, учуз ккунибсиб телефон, компьютер масу гъадагъуз шулучхьан, саб тягьярин машинра», – кIуру дурари. КIурайидара фужар ву? ОГЭ ва ЕГЭ тувуз даршули айи баяр-шубар ву. Узуз таниш хизанарин мектебдиъ урхурайи юкьур веледдихьан ОГЭ кьюбри ражарикьан тувуз гъабхьундар. Хъа мектеб урхбан кагъаз хилиъ адарди, яв гележег фициб хьибди, гъапиган, гъийин девриъ пул гъазанмиш апIуз фукьан ккундуш мумкинвалар а, — кIури жаваб тувунзуз.
Хъа мицир бицIирин рякъ, гьелбетда, чIуруб хьибди. Гъи ихь жигьиларин арайиъ шулайи дюшюшари хизанариз, жямяаьтлугъдиз, гьюкуматдиз аьхю хажалатар, заралар хуру. Саспи абйир-бабарин бицIидариз тялукь хъайивал, гъайгъушин адрувалиан жюрбежюр дюшюшар кIул’ина хура. Мисалназ абйир-бабарин тясирнаккан ккудучIвхъанмина, жигьилар наркотикар ишлетмиш апIуз хъюгъри шулу, лазим дару терроризмйиз багахь вуйи сайтариъ учIвра. Ва гьаци чIуру рякъюъ айи дишагьлийирин жергйирра йислан-йисаз яркьу шула. Дурари думу ляхин рягьтиб ву кIура. Наркотикар ишлетмиш апIрудар гъи ихь жигьиларин арайиъ лап рягьятди агуз шулу. Тажрубайи улупурайиганси, варитIан гизафси наркотикар алвер апIурайидар ва дурарикан асиллуваликк ккахьрайидар 30 йис тамам дубхьну адру жигьилар ву. Думу «тIягъвни» хайлин живанар жигьилвалихъ мягьрум апIура. Аьхиримжи йисари рякъяриин ва штукк ккахьну фукьан инсанар йихура. Гьамусяаьтна ихь арайиъ гьацдар жигьилар яшамиш шулаки, чпиз рягьятди гъабхьихъанмина, абйир-бабариз имбубдин вижнакьан ктар. Гъийин девриъ читинвалар гизаф ашра, бицIидариз шариатар яратмиш дапIнадар пуз шулдар. Хъа шариатар ужудар тешкил дапIна кIури, дурарикан жямяаьтлугъ ксар ктауб, аьхюр- бицIир аьгъюди аргъаж апIуб ихь аьхюдарин буржйирикан саб вуди гьисаб апIураза. Саспи абйир-бабари гьамцира кIура: «Гьадрарин сесер дерехьуз, сикиндикьана гъузур дупну, чпиз ккунибдиз лигури, ярхи йигъан ва йишван телефондиъ деъри. Телевизориан фунуб канал ккундуш, вари гьадрариз ккунибси апIури, ухьура гьаддиз лигну ккунду. Хъа гъи ухьу бицIирин ихтиярсуз телевизориан ухьуз ккуни канализ лигуз даршлуган, дугъу ухьуз фициб гьюрмат апIур?
БицIидар варидариз ккундухьуз, хъа дураринра, ихьра гележегдикан цIибдикьан фикир апIуруш, бицIидар бицIиди имиди, вердиш дапIну ккунду, дурариз тербия тувбан гъайгъушнаъ духьну ккунду. Ухьуз ккунду кIури, ихь вахтаринсдар бицIидар гьамус шулдар, гьаз гъапиш, думуган ургуд, миржид йисаъ айи бицIидар аьхюдарихъди сабси ляхниъ шуйи, гъийин телефонариъ дуснайи бицIидарси ваъ. Гьамус 20-30 йисаъ айиризкьан лихуз ккундар, лихурдаршра, абйир-бабари дурар варибдихъди тямин апIура. Заманайихъди бицIидарин уьмурра дигиш шула.
Ихь уьмур давам апIурайидар гъюрайи наслар вуйиб варидариз мялум вухьуз. Велед гьарсаб хизандин шадвал, гележег, миллетдин артмиш’вал ву. Фици гъапишра, ухьуз ихь гележег ужуб дубхьну ккундухьуз. Къайд дапIну ккундуки, бицIир аргъаж шулайи хизандин гъайгъушнарра цIидар шулдар, иллагьки гизаф бицIидар айи хизанариъ. Хъа улихьнаси дарди, гъи саспи хизанариъ анжагъ шулу сар-кьюр бицIир. Ва жигьиларин арайиъ хатIа дюшюшер гъахьи вахтна, дерди-бала абайиз ва бабаз шула. Цци магьа, йицIурилан зиина жигьилар, саб хул’ан кьюр чве штук ккахъну гъийихну. Штухьан хатIавал а, ихтиятвал апIинай кIури, абйир-бабари бицIидариз текрар апIурайиб ухьуз аьгъяхьуз. Хъа гьарзакар велед гъахьиган, фукIара апIуз шулдар. Саспи абйир-бабар аки, мукьан гьарзакар велед хътайишра, пашман дайза кIурудар. Хъа мицисдар инжигвалар арайиз хурайи бицIидар ухьуз кьисмат даришри.
