Умгьанат Сулейманова

Уьлкейин гележег, жямяаьтлугъдин яшайиш баркаллуди улихьна гъабхбаъ, думу авадан апIбаъ, хизандин аьдатар ижмиди ва марцциди уьрхбаъ хизандин мюгькамвали лайикьлу йишв бисура. Гьелелиг ихь арайиъ инсаниятдин рюгь, гъир’ят чIивиди гъибтрайи, даимлугъ ирс марцциди уьбхюрайи хизанар фукьан вушра а. Гьацдар хизанарикан ву Гурихъ гъулан Юсуфоварин хизанра.

 

Кьюб тIарикьатдин шейх, «Тифл ул-Мани» ва «Силсилат ул-Арвахи» китабарин автор Юсуф ал-Мускури (XVII аьсир) дурарин тухмарикан ву. Гурхъарин Зиявудин Юсуф-Гьяжи ал-Курихи ал-Табасарани диндин машгьур аьлим, Накьшибандия тIарикьатдин шейх вуди гъахьну. Дугъан бай Гьясамутдин, ислам диндин машгьур аьлим, насигьятчи ва бегьем зигьим айи кас вуйи. Думу «Диндин дих» кIуру китабдин авторра ву. Гьясамутдиндин баяри адашдин рякъ давам гъапIну. Аьбдумалик табасаранарин арайиъ сарпир вуди биологияйин илмарин доктор гъахьну. Кьюрпи бай, Мягьямад Юсуфов, Дагъустан республикайин илмарин лайикьлу ишчи, филологияйин илмарин доктор ву. Дугъу 100-тIан артухъ илимдин ляхнар гъидикIну. Хъа шубурпи бай Гьяжи медицинайин илмарин кандидат ву ва хайлин йисари Дагъустандин Огни шагьрин ЦГБ-йиъ духтирди ва кIулин духтирди гъилихну.
Гьаму макьала Мягьямад Юсуфовдин уьмрикан вуйи ва улихьна йигъари Дербент шагьриъ, аьлимдин гьюрмат уьбхюри, думу яшамиш шули гъахьи хуларин цалик кIваинди гъитбан тахта кебхбахъди аьлакьалуб ву.

Мягьямад Гьясамутдинович Юсуфов 1942-пи йисан Табасаран райондин Гурихъ гъулаъ аьлимарин аьхю хизандиъ бабкан гъахьну. Дербент шагьриъ 1-пи нумрайин мектеб-интернат ккудубкIну, думу Мягьячгъалайиъ Дагъгосуниверситетдиъ урус чIалнан ва литературайин факультетдик урхуз кучIвру. Вуз заан аьгъювалариинди ккудубкIну, думу Гьямзат ЦIадасайин ччвурнахъ хъайи чIалнан, литературайин ва тарихдин институтдин илимдин гъуллугъчиди, хъасин Дагъгосуниверситетдиъ урус чIалнан ва литературайин мялимди гъилихну. 1990-пи йисан Мягьямад Юсуфов ДГУ-йин кафедрайин заведующийди тяйин гъапIнийи. Хъасин, Дербентдиъ айи ДГУ-йин филиалин директорди дерккнийи. 2003-пи йислан 2013-пи йисазкьан Дербентдиъ айи Ивановский гьюкуматдин университетдин филиалин кIулиъ ади гъахьну.
Мягьямад Юсуфовдин авторваликкди удучIву китабарин арайиъ 8 монография, швнуб-саб хрестоматия, вузариз, педучилищйириз ва мектебариз вуйи пособйир а. Хъа монографйирин арайиъ кIуруш, «Табасаран милли литература», «Кавказ халкьарин диндин культурайин артмиш’валиъ исламдин аьгъюваларин роль», «Евразияйин культура ва урус литература», «Арсран аьсрин шаирар» ва хайлин жарадар а.
Мидланра гъайри, 1998-пи йисан Мягьямад Юсуфов Великобританияйин Кембридж шагьриъ ерлемиш дубхьнайи Варихалкьарин биографический центриъ «Машгьур инсан» ччвурназ лайикьлу духьну, дугъан ччвур «XX-пи аьсрин инсанар» кIуру китабдиз гъадабгъну, Америкайин энциклопедйирин центриъ думу «Намуснан инсан» медалихъди лишанлу гъапIну.

Мягьямад Юсуфов сач, 18-пи июнди, 83 йис яшнаъ ади кечмиш гъахьну.
Цци, 25-пи сентябри, Дербент шагьриъ думу яшамиш гъахьи хулак ядигар-тахта кебхбаз бахш вуйи аьхю серенжем кIули гъубшну. Серенжемдиз Табасаран райондин глава Мягьямад Къурбанов, профессорин майил-мадат ва хайлин гьюрматлу хялар дуфнайи. КIваинди уьрхбан тахта кебхбан месэла дивур ва му ляхин тешкил гъапIур Табасаран милли культурайин автономияйин председатель Айваз Аьлиханов ву. Тахта кебхбан серенжемдиз дуфнайидари варидари Мягьямад Юсуфовдин адресназ ва дугъан хизандиз хайлин гьюрматнан гафар гъапнийи.
Серенжемдин кьяляхъ сакьюдар йигъарилан узу Мягьямад Юсуфовдин уьмрин юлдаш Луара Юсуфовайихъди гюрюшмиш гъахьунза. Дугъу 54 йисан чахьна ккунивал ва аьхю гьюрмат ади яшамиш гъахьи уьмрин юлдаш Мягьямад фицир кас вуди гъахьнуш, ктибтнийи.
– Мягьямад Гьясамутдинович фицдар аьлимарин ужуб, баракаллу хизандиъ бабкан гъахьнуш, ухьуз варидиз мялум вухьуз. Думу машгьур аьлимарин худул, бай гъахьнушра, дамагъвал кади учв дерккрур, жвуван ва тухмин тяриф апIрур дайи. Дугъу гьаммишан чан баяризра текрар апIуйи: «Шлин-вуш бай вуза вая гьамциб тухумди’ан вуза кIуру гафар узуз дерерхьри. Уву фуж вуш, яв мюгькам аьгъювалариинди улуп». Гъи ухьуз гъузну айидар дугъкан вуйи гафар ва фикрар ву. Мягьямад Гьясамутдинович аьламатнан зигьим хъайи кас вуйи. Йишвну 4 сяаьтдитIан ахури гъахьундар. «Инсанар йишвну даахну шул, хъа йигъну ляхин апIури», – кIури, ктукьури шуйза дугъак саспи вахтари. «Мялимдин ляхин яратмиш’вал ву. Йиз ляхниъ цIийивалар тIауз чалашмиш шулаза ва гьаддихъди сабси узура дигиш шулаза. Яшнахъди инсан артухъ фагьумлура шулу. Мидланра савайи, йислан-йисаз студентарра дигиш шула. Гьаддиз лекцйир гьязур апIуб яратмиш’валин ляхинси гьисаб апIураза. Гъийин девриъ, улихьнаси дарди, студентарин фагьум-фикир жараб ву. ЙицIуд-къад йис улихьна вуйи студентаритIан гъийин жигьилари аьгъювалариз артухъди эгьемият тувра. Аьгъювалари чпиз уьмриъ гизаф мумкинвалар туврувалин дурар гъавриъ ахъна. Гьаму деврин жигьилар кIубнидарра ву, ва дурариз кюмекра лазим шулу. Гъит, дурар чпин хияларихъ хъуркьри. Уву фициб йимиш кивиш, гьациб мейвара битмиш хьибди. Шаклувал адарди, гележег дурарин хилариз тувуз хьибди», – йиз гафариз гьамциб жаваб тувуйи дагъу.

Думу гизаф зарафтар апIрур, чан веледариин, худлариин гьаммишан разир, кроссвордар ацIуз ккунир вуйи.
– Увура вуздиъ мялимди гъилиху кас вува. Думу дишагьлийин ляхин дар кIури, Мягьямед Гьясамутдинович увуз машат гъапIу кас вуйин?
– Узуз гьич сарира, саб вахтнара апIурайи ляхин, думу дишагьлийиринуб дар кIури, гъапи кас адарзуз. Узу студент вуйи вахтари илимдихьна вуйи иштагь хъанара аьхюб вуди гъабхьнийиз. Гьамусяаьтна статистикайин улупбариинди, вари дюн’яйиъ илимдин цирклиъ лихурайи дишагьлийириз аьхю хъуркьувалар а, ва дурари аспирантурйирра хъуркьувалариинди ккудукIура. Амма гьаци вушра, гьарсаб ляхнин кIакIнаъ жилижвувар шулу. Фицики дишагьлийириз хал-хизандин месэлйири илимдин рякъ давам апIуз мумкинвал тувудар.
Саб хизандиъ кьюр аьлим хьувал дюз гъюрдайи. Дишагьлийир фунуб читинваларианра кIул адабгъури вердиш ву. Гьелбетда, урхурайи вахтари читинди алабхъунзуз. Хизандиъ 4 веледра гъахьнийич. ДГПУ-йиъ хайлин йисари гъилихунза. Ич хизан Дербент шагьриз кюч гъахьихъанмина сарун ляхин гъапIундарза.

– Мягьямад Гьясамутдинович Мягьячгъалайиан Дербентдиз кюч хьпан себеб фу вуйи?
– 1993-пи йисан Дербент шагьриъ ДГУ-йин филиал ачмиш гъапIган, душваъ директорди Мягьямад тяйин гъапIнийи. Думуган Кьибла Дагъустандин вари районариан вуйи баяр-шубарикан 60% Дербент шагьриъ ерлемиш дубхьнайи ДГУ-йин филиалик урхуз кучIври гъахьну. Мягьямадди, чав дарсар киву кандидатарикан, илмарин докторарикан ужуб коллективра тешкил гъапIнийи.
Къайд апIуз ккундузузки, дугъаз гьаммишан ихь дагълу дишагьлийин язухъди вуйи. Гьаз гъапиш улихьна вахтари абйир-бабари дурариз урхуз-бикIуз саб мумкинвал туври гъахьундар. Дишагьли урхуз гъягъюб аьйибнан ляхин гьисаб апIуйи. Хъа аьхиримжи йисари чпиз мумкинвал айидари шубарра урхуз гьауз хъюгъну. Хъа табасаранариз варитIан багахь хьайи, исина кьиматназ халра, жвуван мирас ашра кIури, Дербент шагьриз гьауз гъулайди гъабхьну. Сабпи ражари урхуз гъушу табасаран шубар, узуз айи мялуматариинди, педколледждиъ гъахьну. Дурарикан сарпи дишагьли Зумруд Ханмягьямадова вуйи. Мягьяммадди хъанара хайлин жара табасаран дишагьлийирикан ктибтури шуйи.
Мягьямад хялар гизаф ккуни кас вуйи. Дербентдиз учу гъафихъанмина, хялар хъанара артухъ гъахьунчуз. Ухьуз хялар гъюра кIури, дугъу хабар дебккуйи, аммаки швнур кас вуш, кIурдайи. Хъа саб ражари дугъхьан, хялар гъюру вахтна дурар швнур кас вуш, уву гьаз кIури шулдарва, дупну гьерхнийза. «Кейванийин гьаммишан аьхю гъазниъ хураг ади ккунду. Эгер хялар дарфиш, мирасариз, гъуншйириз дих дапIну, хураг гьив. Ич дадайира, йигъ гъидипури, уьл убжури гъахьну», – жаваб тувнийи узуз.

Думу чIатан инсан хъадарди уьл ипIрур дайи. Ляхниан гъюрур гьаммишан чахъди фужкIара хъади гъюйи. Увузра гъябкъюнвуз, Мягьямад кIваин уьрхбан тахта кебхбаз бахш вуйи серенжемдиз саб сумчрин мяракайизкьан халкь гъафнийи», – ккудубкIнийи чан ихтилат Луара Юсуфовайи.
Мягьямад Юсуфовди илмарин 7 кандидат ва 2 доктор гьязур гъапIну. Дурарикан сар табасаран шаир, филологияйин илмарин кандидат Эльмира Аьшурбегова ву.
Мягьямед Юсуфдиз бахш дапIнайи серенжемдиъ дугъазра гаф тувнийи.
«Мягьямед Гьясамутдинович аьнтIикьа аьлим ва мялим вуйи. Эгер ухьу Кьалухъ Мирза уьмумиди табасаран литературайин, Абумуслим Жяфаров cовет вахтарин табасаран литературайин бина ккивдар вуди гьисаб апIураш, Мягьямад Юсуфов табасаран литература ахтармиш апIбан бина мюгькам гъапIу кас ву. Фольклорин анализдилан ккебгъну, гъийин деврин литературайиина гъяйиз къайдалуди ахтармиш апIури, дугъу саб-сабдин кьяляхъди гъидикIу китабар аьлимвалин зегьметнан уьмаратар ву. Учв кьаб ккайи аьлимарин кюлфетдиъ аьхю гъахьи ва ужуб образование гъадабгъу, дерин ва учIру фагьум айи кас, думу чан аьгъювалариинди ва табиаьтди тувнайи бегьемвалиинди, фуну заан мяракайиъ вушра, жвуван халкь лайикьлуди улупуз удукьрур вуйи. Мягьямад Гьясамутдинович руководитель вуди, узу аспирантурайик кучIвунза ва кандидатвалин диссертация гъюбхюнза. Узу урхурайи вахт ихь абйирин ирснаъ аргъаж духьнайи ва гъийин деврин аьгъюваларра варитIан заан дережайиъ гъадагъуз хъуркьнайи мялимарин вахт вуйи: Къази Керимович Къурбанов, Малик Мягьямедович Гьясанов, Мягьямед Гьясамутдинович Юсуфов…
Му аьлимари узуз дарс кивувал – йиз кьисматнаъ аьхю ягъур гьисаб апIураза. Аллагьдин рягьматдикк ишри чиб, йиз гирами мялимар! Дурарин китабар ва илмин ахтармишар наслариз рякъ улупру маякар вуди гъузди», – гъапнийи Эльмира Аьшурбеговайи.