Умгьанат Сулейманова
Пишекрари къайд апIурайиганси, аьхиримжи йисари вари дюн’яйиъ чагъ шулайи инсанарин кьадар артухъ шула. Дици хьувализ чан себебра а. Мисалназ, гьамусяаьтна ихь агьалйири ишлетмиш апIурайи сурсатар ери жигьатнаан тяриф апIуз шлудар дар, яна дурарик инсандин бедендиз чIуруди тясир тувру шей’ар кайиб аьлимарира тасдикь апIура. ДумутIан савайи, инсанари гизафси деъну хъапIрайи уьмрира дурар чагъ хьувализ кюмек апIуру. Думу жюрейин агьалйирра ихь арайиъ цIиб адар. Улихьган пеленгарси пучIу, шумал беден хъайи табасаран жиларра гъи ацIу фунар алди лицура, 18-25 йисариъ айи жигьиларра гизаф ипIбу 30-40 йис яшар духьнайидариз ухшар шула.
Гьамусяаьт чагъвалин себеб ади аьхю пай агьалйир эндокринологияйин духтрарихьна илтIикIура. Агьалйирин метлебнахъ хъуркьбан бадали, улихьна йигъари Дербент шагьрин ЦГБ-йиъ сумучIур йистIан зиина лихурайи эндокринолог-духтир Пирмягьямадова Аида Шамахиевайихьна илтIикIунза. Дугъахъди гъабхьи ич сюгьбат исихъ туврача.
– Ихь инсанарин уьмур гизаф дигиш дубхьна, асас вуди гъийин девриъ. Му иццрушнарин натижйир гизаф пай гъулайди вуйи уьмрилан асиллу ву. Гьаз кIурава гъапиш, ипIруб гизаф дубхьна, хъа ришвувал – цIиб. Фукьан ккундуш шей’арихъди абцIну дирибшври дивнайи шишал, ккун гъабхьну кIури, сабпну за апIуз шулдар. Гьаз гъапиш гъябгърюбкьан шей’ар ивну гъитунва, хъа думу хъасин фици гъабхуруш, фикир гъапIундарва. Гьадму инсандин беденра гьаци ву, деъну хьайи йишвахь ккунибкьан ипIин, думу гъябгъиди, хъа гъудужвну гъягъруган, аьрза апIуру, беденра гъагъиди вуйиз кIуру. Гьамусди фунуб сумчриз, саламдиз хялижвди гъушиш, столиин итIрудар булди шулу, хъа думу вари инсандин бедендиз агъу ву. Инсанариз ликри гъягъюз ккунди имдар, вари машинарихъди ву. Узухьна ва имбу духтрарихьна аьхю пай илтIикIурайидар вари ихь базрариин дусну, саб ришвувал адру касар ву. Шлин дюгьбар, шлин кIару ликI, хъа шлин щитовидка иццури шулу.
Дюгьбарин иццрушнан себеб гьадму вуки, дурарихьан инсандин гъагъишин дибккуз шули гъубзрадар. КIару ликIракан улхуруш, чагъивали дид’ин ччим дибисна. Думу ччимди кIару ликIрахьди саб ляхин апIуз гъитри адар.
Щитовидный железайин иццрушнан себеб ихь бедендиъ йод гьубкIну адрувал ву. Ухьу гьаммишан гизаф йод кайи сурсатар итIури ккунду. Дупну ккундуки, му уьзур аьхю пай гучIбаан, аьзабнаанра шулу. Гьаци вуйиган, гьаммишан иццурайи агьалйириз кIурайиб гьаму вуйич; цIи-цIибди ипIин, меълидар кьит дапIну ккунду, гьаци кьилакк ккайи мейвйирра. Яна ичв сагъламвализ лигну ипIбан-убхъбан къайда цIиб дапIну, йигъан йицIуд агъзурихьна гамар алдагъну ккунду.
Жара гьюкуматариз гъилигу вахтна, Урусатдиъ чагъ шулайидар думукьан адар. Дици вуйиваликан ООН-дин гъулан мяишатдин ва тартиб апIру промышленностдин тешкилатди хабар тувну. Дидин гьисабариинди, варитIан гизаф чагъу инсанар Мексикайиъ (аьхю агьалйирин шубубпи пай, яни 67 процент) яшамиш шула. Думу США-йиътIан гизаф ву. США-йиъ гьамусяаьтна 60 проценттIан зиина чагъу инсанар яшамиш шула. Шубубпи йишв’ин Сирия ал – 42 процент.
Великобританияйин агьалйирин арайиъра гьадму кьадар чагъу инсанар а. Саб гафниинди, инсанар чагъ хьувалин уьзур вари уьлкйириъ тарабгъура.
Пишекрарин гьисабариинди, цIиб агьалйир яшамиш шулайи артмишди вуйи уьлкйириъ чагъу инсанарин кьадар саб хайлин артухъди ву. Мисалназ, Науру кIуру уькейиъ яшамиш шулайи агьалйирин (10 агъзур кас) 88,5 процент чагъудар ву. Вари дюн’яйин сагъламвалин тешкилатдин улихьди вуйи улупбариинди, дициб кьадар чагъудар Америкайин Самоайиъра ади гъахьну. Душваъ яшамиш шулайи 800 агъзур касдикан 670 агъзур кас чагъудар вуйи.
Гьамусяаьтна вари уьлкйириъ чагъ хьувализ къаршу ляхин гъабхру хусуси компанйир, жюрбежюр сайтар тешкил дапIна.
Чагъвалин улихьишв бисбаъ лазим вуйиб ипIру-убхърубдин къайда уьбхюб, дидин кьадар цIиб апIуб ва спортдиин илчIихуб ву.
