1986-пи йисан 26-пи апрелиъ СССР-иъ Чернобылин атомный электростанция гъутIубкIнийи. Думу техногенный аварияйин натижайиъ ихь уьлкейинси, саб жерге жара уьлкйиринра хайлин агьалйир сагъламвалихъ мягьрум гъахьнийи. Гъийихдарин кьадарра бицIиб гъабхьундар. Чернобылин аварияйи гъулан мяишатдин цирклизра аьхю зарар тувнийи.
1986-1990-пи йисари думу аварияйин гъагъи натижйир терг апIбан ляхнариъ ихь уьлкейин 800 агъзур кас иштирак гъахьну, гьадму гьисабнаан кьюд агъзуртIан артухъ дагъустанлуйирра, къанна юкьур кас – Табасаран райондин агьалйирра. Гьадрарин арайиъ Цалак мягьялин агьали Аьлимягьямед Нуровра айи.
Думуган Аьлимягьямед «Хучнинский» совхоздиъ токарди лихурайи. Атомный электростанция тIубкIбан натижйир терг апIуз вари йишвариан жигьилар гъахуру кIуру хабри инсанарик гъалабулугъ’вал кипнийи. Душваз гъушу касдин сагъламвал зяиф шлуваликанра варидиз мялум вуйи. Вушра, гъач гъапиган, хътакуз шулдайи. Гьаци Аьлимягьямедра, кьюр бицIирин аба, думу аварияйин натижйир терг апIрударин жергейиъ ахънийи. Ихтилатар апIуз цIиб ккунир даршра, думу аварияйин натижйир терг апIуз гъушу вахтарикан узу гьерхган, дугъу гьамци ктибтнийи:
– Ктибтуз дарди, думу йигъар кIваинкьан хуз ккун шулдар. Думу аварияйин натижйир терг апIуз дуфнайи жигьил баярин язухъ шуйи. Ужубсиб уьмриъ лик ивнайи жигьилар улариз рякъюри-рякъюри жандин сагъламвалихъ мягьрум шуйи. Йихрударра цIиб дайи. Ав, аьгъяхьуз, думуган чан хушниинди душваз сар каскьан гъягъюрдайи, хъа гъарах гъапиган, ваъ пузра шулдайи. Ихь уьлкейин вари терефариан думу аварияйин натижйир терг апIуз гьар йигъан агъзрариинди жигьиларин дестйир гъюйи.
Учу яшамиш шулайи хулар Чернобылин авария гъабхьи йишварихьан хьуцIур километр манзилнаъ ерлешмиш духьнайи. Саб дестейиъ юкьудваржтIан артухъ касар ади шуйча. Гьар йигъан вари сатIиди машинариъди ляхин апIру йишвахьна гъахури шуйи. Душваз хъуркьиган, химияйин дармнарихьди тартиб дапIнайи палат алабхьуз тувуйи. Хъасин 15-20 касдикан ибарат вуйи бригадйир тешкил апIуйи. Гьарсар касди гьар йигъан душваъ гъадабгъу рентген аьгъю апIру приборарра учухь гьарсарихь хьади шуйчухь. Душваъ гьар йигъан учу ляхин апIру вахт саб сяаьтнатIан давам шулдайи. ДумутIан гизаф вахтна лихуз ихтияр тувурдайи.
Гьарсаб бригадайи тамам апIру ляхнар айи. Мисалназ, ич бригадайин асас ляхин электростанцияйин подвлариъ айи бетон дюбгъну, душв’ан адабгъувал, химцехарин гъуййириин улубзнайи гъир гьадабтIури, алдабгъувал вуйи. Хъа жара бригадайи учу марцц гъапIу йишвариъ таза бетон убзуйи, гъир улубзуйи. Химияйин шей’ар айи зурба цистернйир растворихьди марцц апIуйча.
Чернобылин аварин натижйир терг апIури лихурайидари, ккундушра-ккундашра, аьхю дозайин рентген гъадабгъуйи. АЭС гъутIубкIу садпи йисан душваз гъушдар 40 рентген гъадабгъайизкьан лихуз гъитри гъахьну. Хъа кIули гъуху ахтармиш’валариан мялум гъабхьиганси, дициб доза рентген гъадабгъу кас гизаф аьзарлу шулу кIури, дидхъан мина хьуб рентген гъадабгъу кас гъулаз гьауйи. Дидхьан уьрхювалин хайлин къайдйир тамам гъапIишра, жандин сагъ’вализ гизаф тясир апIуйи.
Чернобылин АЭС тIубкIу-валин натижйир терг апIуз гъушдарин арайиъ аьзарлу дархьи кас имдар. Радиация саб жюрейинра ниъ хъайиб дайи, я рябкъюрдайи, амма увуз рякъюри-рякъюри чIивишнар йихуйи, инсанар сагъ’валихъ мягьрум апIуйи. Чернобылин аварияйин натижйир терг апIуз узу гъушу вахт гьараригъ йимишар гъиршнайи вахт вуйи. Учу яшамиш шулайи хуларин багахь вичун гьарар хьайи. Дураригъ вичарин ужуб бегьер битмиш дубхьнайи. Сад йигъан гьаргъян саб вич гъюдубтIну, дидин ахтармиш’валар кIули гъухнийча. Натижайиъ гьеле бегьемди битмиш дубхьну адру вичук 18 рентген кайи. Хъа вичуз гъилигиган, дидик фукIа кайиганси рябкъюрдайи. Душваъ лихурайидарин беден гьаммишан лалди, ликар ва жара гьендемар иццру шуйи. Варидариз убхъуз, лалвализ къаршу сокар тувуйи. ИпIрубра гизаф ужуди вуйи. Лихбан маважибра тувуйи, душв’ан ваъ, хъа гъулаз кьяляхъ гъафиган, гьарсар кас лихурайи йишв’ан. ЧАЭС-диъ гъилиху сад йигъ сад йигъна гьацIси гьисабнаъди маважиб тувуйи, думутIанра савайи, зегьметнан стажра гьаци гьисаб апIуйи.
Душв’ан кьяляхъ гъафирра совхоз дабгъайизкьан совхоздиъ токарди гъилихунза. Чернобылиъ тIуркIувалар гъахьихъан мина хайлин йисари душван иштиракчйириз саб жюрейинра льготйир адайи. Гьамус учузра жюрбежюр жюрейин хайлин льготйир тяйин дапIна. Хъа, гьяйифки, жандин сагъ’вал мюгькам шулдар.
Аьлимягьямед заан разряддин токарь ву. Совет уьлкейин девриъ му пише ктабгъру жигьилар гизаф шуйи. Гьарсаб идарайиъ, гъулан мяишатдин цирклиъ токарариз булди ляхин шуйи, дицдар пишекрариъ игьтияж айи. Чернобылиъ гъахьи тIуркIуваларин натижйир терг апIуз гъушган гъахьи уьзрар сагъ апIуз думу гьар йисан саб-швнуб ражари санаторйириз гъягъюру, духтрарихьна илтIикIуру.
Чернобылиъ тIуркIувалар гъахьихъан мина 34 йис тамам шула. Гьаци вушра, гьеле гъира душвхьан гьятта ярхлаъ яшамиш шулайидаризра кмиди дидин натижайи зарар туври ими. Гъит ихь гележегдин наслариз дицдар йигъар дярякъри. Хъа душваъ иштирак гъахьидариз сифтена-сифте бедендин сагъ’вал ккун апIурхьа, гьаз гъапиш думу дурариз чарасуз лазим ву.
