Психологдихъди сюгьбат
Улихьнаси узу Мягьячгъала шагьриъ ерлешмиш дубхьнайи Файдалу психологияйин центрин бицIидарин ва жигьиларин психолог, Гьяжи Шамовдин хизандин психологияйин Центрин психолог-терапевт Амина Гъазиевайихъди маракьлу сюгьбат гъубхнийза.
Мердимазарикан вуйи макьала гьязур апIруганра думу психологди кюмек тувнийзуз. Хъа му ражари ич сюгьбат карантиндиъ абйир-бабари ва бицIидари фици вахт адапIураш, живанар му аьгьвалатнахьна фици лигураш, хизанариъ шулайи гъалмагъларикан ва зулмарин натижйирикан, абйир-бабарин хайир-наз вуйи литературайикан гъабхьнийи.
– Амина Аьбдулнасировна, саб-кьюб ваз мидиз улихьна, ихь республикайиъ коронавирусдин тIягъюн абхъу вахтна, агьалйириз психологияйин кюмек тувру социалин сайтар ва «горячая линия» арццнийи. Гьадму кюмек туврайи пишекрарикан сар увура вува. Гъи учвухьна инсанар асас вуди фицдар месэлйир хьади илтIикури шулу?
– Учуз апIурайи зенгарикан 90% хизандиъ абйир-бабарин ва дурарин живан веледарин арайиъ мясляаьт адрувалихъди аьлакьалудар ву. Гьяфтайин 7 йигъан суткайин 24 сяаьтна сатIиди саб хулаъ гъузуз мажбур духьнайи абйир-бабари гъи улихьди фикриз гъададагъри гъахьи чпин веледарин ляхнариз, гъиллигъариз фикир тувуз хъюгъну. ВуйиштIан, дурариз чпин веледар малайикар даруб аьгъю гъабхьну. Хъа чпин нубатнаъ абйир-бабарин насигьятар гъагъиди кьабул апIурайи веледарра гизаф а. ИкибаштIан, карантиндиъ гъалмагълар арайиз гъюру. Му вахтнаъ пишекар психологарин, психиатрарин, психотерапевтарин кюмек чарасуз вуди лазим шула.
– Уву гьякь вува. Аьхиримжи вазари СМИ-йиъ веледар ижми тербияйиинди вердиш апIуз ккунди, абйир-бабари чпин тербия зулмариз илтIибкIуваликан швнуб-саб хабар гъахьнийи. Му ляхнин гьякьнаан яв фикир фициб вуяв?
– Тербия тувбаъ илзигувал, йивувал ишлетмиш апIуб дюз дар. Гьяйифки, гьелелиг мидин гъавриъ адру абйир-бабар гъузра. Урусатдиъ хизанариъ зулмарикк ккахьрайи бицIидарин кьадар мялум гъапIиш, гучI шулу. Думу зулмарин натижайи жямяаьтлугъдин гележегдизра аьхю хатIа айи тясир апIура. Мялум вуйиганси, зулмар арайиз хурайи инсанар чпира гьадму саб вахтна гьациб дюшюшдиъ ахъу йисирар ву. ИкибаштIан, бици вахтна гужнан тербияйиккди вердиш гъапIу веледар аьхю гъахьиган вари зулумкрар шулдар. Хъа ич тажрубайи улупурайиганси, зулмариккди вердиш гъахьи аьхюбсиб пай касари чпин веледарра гьадму къайдайиинди тербияламиш апIура, жара рякъяр дурариз, гьяйифки, рякъюрадар.
– Жвув имбударихьан жара дапIнайи вахтна Дагъустандиъ живанарин абйир-бабарихъди гьюжатар хьпан кьяляхъ, дурари чиб-чпиин хил иливуз кьаст гъапIу дюшюшар гъахьнийин?
– Гьеле карантиндиан удудучIвди, дидкан ачухъди пуз шулдар. Хъа вушра, статистикайин улупбариъ дигиш’валар даршлувалик миж кивуз ккундучуз. Иллагьки гьаму вахтна абйир-бабар, чпин веледариз фикир туври, дурариин ихтибарвал апIури, веледарихъ хъпехъури, дурарин гафар гьисабназ гъадагъури, тягьнийир дириври дурарихьна янашмиш шули ккунду. Эгер абйир-бабариз чпин веледдин хасият гъагъиди гьибгъраш, думу жара живанарин ужуб дару тясирнакк ккахънаш, дугъан кIваз чIуру фикрар ва кьастар гъюраш, чарасуз вуди психотерапевт духтрихьна, клиникайин психологарихьна илтIикну ккунду.
– Амина Аьбдулнасировна, гъи гизаф абйир-бабари хулаъ деънайи вахтна жюрбежюр литература урхура. Увхьан бицIидариз тербия тувру къайдйирикан ктитурайи китабар ктухуз ва дурар абйир-бабариз теклиф апIуз шулвухьан?
– Ухьу гъавриъ ахъну ккунду, фунуб литература гъадабгъишра, гьарсар кас дидин чан саягъниинди гъавриъ шулу. Хъа ужуб тажруба айи, ихтибарлу пишекрарра а. Дурари дидикIнайи китабариан мянфяаьтлу аьгъювалар гъадагъуз шулу. Мисалназ, Юлия Гиппенрейтерин «БицIирихъди сюгьбат. Фици?», Адель Фаберин ва Элейн Мазлишдин «Гъардшар ва чйир. Ичв веледар мясляаьт ади яшамиш хьпан бадали, гьапIну ккунду?», Дональд Вудс Винникоттдин «БицIи веледар ва дурарин дадйир», Януш Корчакдин «Велед фици ккун апIуру» ва жара китабар урхуз шулу.
Гьамусяаьт вахт ккабхъну амиди, хизандиз хайирлу литература урхури, сар-сариз кюмек ва фикир туври, вахт адапIну ккунду. Учву туврайи тербияйиинди гележегдиъ ичв веледди чан бицIидар уьмрин рякъюз адагъуз хъюгъру. Дурарикан закур зулумкрар шулуш вая ужудар инсанар, гъи учвкан асиллу шула. Гьаддиз, гьюрматлу абйир-бабар, учву апIурайи гьарсаб гафназ, ляхниз, теклифназ фикир тувай.
